تحت چه شرايطي پاداش و عذاب بندگان دو برابر حساب مي شود؟

برخي از امور و شرايط باعث ايجاد تفاوت در جزاي اعمال افراد مي شوند. يعني اگر در اين شرايط عمل ناشايستي مرتكب شويم دو برابر عذاب مي شويم و اگر هم كار نيكي انجام دهيم، دوبرابر يا حتي چندين برابر پاداش خواهيم داشت. در اينجا مهم ترين اين شرايط و عوامل را ذكر مي كنيم:

1.موقعيت و جايگاه خاص: افرادي كه از جايگاه خاص اجتماعي برخوردارند ، از نظر ثواب و نيز عقاب اعمال با ديگران متفاوتند؛ مثلا اعمال نيك و بد همسران پيامبر به سبب موقعيت ويژه آنان دو برابر جزا دارد: « يانِساءَالنَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَ‏ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضاعَفْ لَهَاالْعَذابُ ضِعْفَيْن‏… وَمَنْ يَقْنُتْ مِنْكُنَ‏ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صالِحاً نُؤْتِها أَجْرَها مَرَّتَيْن وَأَعْتَدْنا لَهارِزْقاًكَريما ‏»[1] علت اين امر الگو بودن اين افراد و تاثير كردار و گفتار آنان در هدايت يا گمراهي ديگران است؛ از اينرو آنها بايد در انجام تكاليف الهي اهتمام و احتياط بيشتري داشته باشند.

2. علم و معرفت: افراد عالم و غير عالم از جهت درجه و ثواب الهي يكسان نيستند « هَلْ يَسْتَوِي‏ الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذينَ لايَعْلَمُون‏»[2] بلكه اعمال دانايان از ثواب برتري برخوردار است: «يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوامِنْكُمْ وَالَّذينَ أُوتُواالْعِلْمَ دَرَجات‏» خدا مؤمنان از شما را به درجه ‏اى و دانشمندانتان رابه درجاتى [عظيم وبا ارزش‏] بلند گرداند.[3] در روايت نيز آمده كه ثواب عالم از غير عالم روزه دار و شب زنده داري كه در راه خدا مي جنگد بيشتر است. هم چنين در روايت ديگر پاداش خواب عالم ، برتر از عبادت عابد و نيز ثواب دو ركعت نماز او برتر از ثواب هزار ركعت نماز عابد شمرده شده است.
البته منظور از علم در اينجا، هر علمي نيست؛ بلكه علمي كه فايده داشته باشد و موجب افزايش معرفت انسان شود. امام علي در خطبه همام فرمودند :پرهيزگاران كساني اند كه گوشهاي خود را تنها به دانش سودمند سپرده اند.[4]

3. سختي و مشقت:  قرآن كساني را كه قبل از فتح مكه يا پيش از صلح حديبيه در راه خدا انفاق و جهاد كرده اند داراي پاداش بزرگتري دانسته است: « ِلايَسْتَوي‏ مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقاتَل أُولئِك أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا» كسانى ازشماكه پيش ازفتح [مكه‏] انفاق كردند وجهاد نمودند [باديگران‏] يكسان نيستند،آنان ازجهت درجه ازكسانى كه پس ازفتح [مكه‏] انفاق كردند وجهاد نمودند بلندپايه ‏ترند.[5] برخي علت افزايش ثواب اينان را سخت تر بودن جهاد و انفاق و نياز بيشتر اسلام به اين دو عمل در آن زمان دانسته اند. 

4. سبقت از ديگران: سبقت گيرندگان در ايمان و اعمال خير در پيشگاه خدا مقرب تر و از ثواب بيشتري برخوردارند: « وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ . أُولَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ »[6] برخي از آيه 100 سوره توبه نيز كه سبقت گيرندگان در ايمان را مدح مي كند: « وَالسَّابِقُونَ ‏الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرينَ وَالْأَنْصارِوَ الَّذينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواعَنْهُ وَأَعَدَّلَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْري تَحْتَهَاالْأَنْهار»[7] استفاده كرده اند كه آنان به سبب سبقت گرفتن از ديگران پاداش بيشتري دارند؛ هم چنين برخي مفسران يكي از عوامل پاداش بيشتر انفاق كنندگان و جهادگران قبل از فتح مكه را كه در آيه 10 حديد بدان اشاره شد، سبقت آنان در انفاق دانسته اند. از منظر روايات نيز سبقت گيرندگان به ايمان درجه برتر و ثواب بيشتري دارند. به نظر برخي علت فزوني ثواب ايشان باز شدن راه خير به وسيله آنها و پيروي ديگران از آنان است، چنانكه در روايتي پيامبر اكرم(ص) تاسيس كنندگان سنت نيك را افزون بر بهره مندي از پاداش عمل خود، شريك پاداش عمل كنندگان به آن سنت دانسته اند.

5. زمان و مكان خاص: برخي از زمان ها برتر از ديگر زمان هاست؛ مانند شب قدر: « لَيْلَةُالْقَدْرِخَيْرٌمِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»[8] بدين جهت ثواب كار نيك در اين شب از شب هاي ديگر بالاتر است، چنان كه در روايتي امام صادق عليه السلام به استناد اين آيه ثواب اعمال نيك، مانند نماز و زكات را در اين شب برتر از ثواب عبادت 1000 شب بر شمرده اند. برخي مكان ها نيز اين چنين سبب افزايش ثواب اعمال نيك اند، چنانكه در روايات ثواب يك ركعت نماز در مسجد الحرام همچون 100000ركعت در غير آن و در مسجد النبي چونان 1000 ركعت يا 10000 ركعت در غير آن دانسته اند.

6.عقل: در آياتي از تفاوت پاداش و درجات مومنان سخن به ميان آمده است: « فَضَّلْنابَعْضَهُمْ عَلى ‏بَعْضٍ وَلَلْآخِرَةُ أَكْبَرُ دَرَجاتٍ وَأَكْبَرُ تَفْضيلاً»[9] پيامبر اكرم در تفسير آيه فرمود : يكي از عوامل تفاوت درجات و ثواب مومنان ، تفاوت عقول آنان است. در حديثي ديگر از پيامبراكرم(ص) و روايتي از امام صادق(ع) نيز اندازه عقل ، ملاك تفاوت ثواب بندگان دانسته شده است.[10] عقلي كه در اينجا مورد نظر است همان عقلي است كه امام صادق(ع) آنرا به زيبايي تبيين كرده اند: «العقل ما عبد به الرحمن و اكتسب به الجنان». عقل آن است كه با آن خداوند پرستش و بهشت كسب مي شود.[11]

پي نوشت:
[1].اى همسران پيامبر! هركس ازشما كاربسيارزشت آشكارى مرتكب شود [قطعاًپيوند همسرى باپيامبربه او مصونيّت نمى ‏دهد،بلكه‏] عذاب براى او دوچندان خواهد شد…وهركس ازشمابراى خداوپيامبرش اطاعت خاضعانه كند وكار شايسته انجام دهد،پاداشش رادو برابربه اومى ‏دهيم وبراى اورزقى نيكو وباارزش آماده كرده ‏ايم. احزاب،30-31
[2].آياكسانى كه معرفت ودانش دارند وكسانى كه بى ‏بهره ازمعرفت ودانش ‏اند،يكسانند؟ زمر،9
[3]. مجادله، 11
[4]مفاتيح الحياه، عبدالله جوادي آملي، اسراء، 1391، ص78-79
[5].حديد،10
[6].و سومين گروه پيشگامان پيشگام! آنها مقربانند . واقعه،10-11
[7].پيشگامان نخستين ازمهاجران وانصارو كسانى كه به نيكى ودرستى ازآنان پيروى كردند، خداازايشان خشنوداست وآنان هم ازخدا راضى هستند؛برايشان بهشت ‏هايى آماده كرده كه اززيرِ [درختانِ‏] آن نهرهاجارى است.
[8].شب قدر،بهترازهزارماه است. قدر،3
[9].برخى ازآنان را بر برخى [درامورمادى وبهره ‏هاى دنيايى‏] فزونى بخشيديم،وهمانا آخرت ازنظردرجات برتر،وازجهت فزونى بيشتراست‏. اسراء،21
[10].دائره المعارف قرآن كريم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي،1382، ج9،ص357-359
[11] . مفاتيح الحياه،ص80