نويسنده: يوسفي اشکوري

تحريرالوسيله، کتابي فقهي به زبان عربي از آيت‌الله امام سيد روح الله موسوي خميني (م 1368 ش). چنانکه از نوشته‌ي آغازين جلد نخست آن بر مي‌آيد، اين کتاب، پس از آنکه مؤلف در سال 1384 ق / 1343 ش از ايران به بورساي ترکيه تبعيد شد، در همان تبعيدگاه تأليف يافته است. مؤلف در همانجا مي‌گويد که در گذشته حاشيه‌اي بر کتاب وسيلةالنجاة تأليف آيت‌الله سيد ابوالحسن اصفهاني نوشته بودم و اکنون با استفاده از فرصت به دست آمده بر آن شدم حاشيه را به صورت جداگانه و مستقل براي استفاده‌ي بهتر و بيشتر تدوين کنم. تحريرالوسيله به سبک کتب فقهي فقيهان شيعي تحت عناوين خاصي مربوط به احکام عملي ديني نگارش يافته و تمامي عناوين ذيل عنوان «کتاب» آمده و به سياق کتابهاي توضيح المسائل فارسي هر حکمي تحت عنوان «مسأله» تدوين يافته است. کتاب با درآمدي تحت عنوان «المقدمة في فروع التقليد» آغاز شده و سپس با «کتاب الطهارة» آغاز مي‌شود و با طرح تمامي ابواب فقهي متداول ادامه مي‌يابد و سرانجام با طرح مسايلي نو و مستحدث در قلمرو احکام پايان مي‌پذيرد. در بخش مسايل نو احکام بيمه، سفته، سرقفلي، بانک، بخت‌آزمايي، تلقيح مصنوعي، تشريح بدن انسان، تغيير جنسيت، راديو و تلويزيون و مسايل مربوط به نماز و روزه‌ي مسافر در هواپيما و… آمده است.
کار مهم و نوي امام خميني در اين کتاب، طرح مجدد فريضه امر به معروف و نهي از منکر و دفاع و موضع‌گيري روشن و قاطع وي در مقابل حکومتهاي زمان است که البته عمدتاً در ذيل بحث کلي خود به حکومت ايران و دولت محمدرضا شاه (م 1359 ش) نظر داشته است. وي در آغاز از اهميت و جايگاه دو واجب شرعي امر به معروف و نهي از منکر سخن مي‌گويد و آن را براساس قرآن و حديث مهمترين فريضه مي‌شمارد و اعتقاد به آن دو را از ضروريات دين مي‌داند که اگر کسي آگاهانه منکر شود کافر خواهد شد. آنگاه احکام و مسايل مختلف مربوط به آن دو فريضه را برمي‌شمارد. وي افزون بر طرح کلي امر به معروف و نهي از منکر، براي نخستين بار از موضع يک فقيه برجسته و در يک کتاب رسمي فقهي، وظايف عالمان و فقيهان دين را در ارتباط با اين دو واجب بيان مي‌کند و فتوا مي‌دهد که اگر عالمان دين در برابر بدعتها سکوت کنند و اين سکوت موجب هتک گردد و يا سبب آن شود که مردمان نسبت به آنان بدگمان شوند، به آنان واجب است که سکوت نکنند و در اين صورت بايد به اعتراض برخيزند. وي براي عالمان و طلاب ورود در درون حکومتهاي جور و همکاري با حاکمان را، جز موارد استثنايي و با دليل قابل قبول، جايز نمي‌شمارد و فتوا مي‌دهد که هر عالمي اگر متصدي مدارس ديني که به وسيله‌ي حاکمان و دولت تأسيس يافته شود محکوم به ضعف عدالت است و لذا نمي‌توان در نماز به آنان اقتدا کرد و آنان را به شهادت طلاق و امثال آن خواند و کسي حق ندارد سهم امام و سهم سادات را به آنان، مادام که متصدي امور ياد شده باشند، بدهد. در بحث دفاع نيز، که پس از بحث امر به معروف و نهي از منکر آمده، مسايل مربوط به وجوب دفاع و پاسداري از مرزهاي امت اسلام و عزت و عظمت مسلمانان و لزوم حفظ استقلال کامل ممالک اسلامي و قطع ايادي کافران و بيگانگان و استعمارگران از موضع فتوا طرح شده و در آنها هر نوع ارتباط سياسي و يا اقتصادي با استعمارگران، که موجب استيلاي آنان شود، تحريم گشته است. نيز گفته شده است که اگر هر يک از حاکمان کشورهاي اسلامي و يا وکيلان مجالس قانون‌گذاري موجب نفوذ سياسي و يا اقتصادي بيگانگان گردند و «بيضه اسلام» در خطر واقع شود بايد به هر وسيله که شده مسلمانان آنان را مجازات کنند و دست کم آنها را از حقوق اجتماعي محروم سازند. زماني اهميت اين فتاوي آشکار مي‌شود که توجه کنيم در قرنهاي اخير احکام اجتماعي و سياسي اسلام چندان مورد توجه فقيهان شيعي قرار نگرفته و حتي از حوزه‌ي بحث علمي نيز کنار گذاشته شده بودند و اگر هم گاه مورد بحث فقها واقع مي‌شدند، هيچگونه کاربردي براي آن مباحث نظري در ميان نبود و لذا کمتر مؤمن و يا حتي عالم و فقيهي خود را مسؤول اجراي آن احکام مي‌دانست.
کتاب تحريرالوسيله بارها در نجف و ايران چاپ شده است. بخشهايي از آن با عنوان رساله‌ي نوين به وسيله‌ي عبدالکريم بي‌آزار شيرازي به زبان قابل فهم فارسي ترجمه شده و چاپ شده است. همچنين ترجمه‌ي آن همراه با متن عربي، به قلم حجج الاسلام اقضي زاده و اسلامي، در 4 مجلد از سوي دفتر انتشارات اسلامي قم (1366-1369 ش) انتشار يافته است.
منبع:
تحريرالوسيله، امام خميني، قم مؤسسة النشر الاسلامي، 1404 ق / 1363 ش، 2 ج.
منبع: تهيه و تنظيم: دائرةالمعارف تشيع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ي انتشارات حکمت، چاپ اول.