نويسنده: محمد رضا انصاري

تحسين، در لغت به معني تزيين و زيبا نمودن مي‌باشد، اما در فقه اماميه با استفاده از دلالت آيات قرآن و روايات امامان معصوم (عليهم‌السلام) مي‌توان گفت که حسن و زيبايي و زيبا ساختن به عنوان ارزشي که مورد قبول شرع مي‌باشد پذيرفته شده است. البته از آن جايي که اسلام افعال و کردار انسان را به عنوان وسيله‌اي براي رسيدن به کمال و تعالي و رضاي پروردگار مي‌شناسد از اين رو زيبايي را نيز به عنوان وسيله‌اي جهت نيل به کمالات و تحصيل فضائل پذيرفته است، لذا هرگاه نيت انسان در تحسين و زيباسازي و زيبانمايي خالصانه و خيرخواهانه و به هدف تحصيل رضايت پروردگار يا آناني که خداوند تحصيل رضايت آنها را واجب دانسته است باشد، اين تحسين مطلوب و مورد پسند و رضايت شرع خواهد بود، ليکن اگر هدف جز اينها، بلکه براي ارضاي شهوات نامشروع و يا فريفتن ديگران، و خلاصه نيتي جز تعالي روح انساني بوده باشد مکروه و در مواردي حرام خواهد بود. در روايات و فقه اماميه مواردي که شرع به تحسين امر نموده عبارتند از: 1) تحسين حقيقت ظاهري مسلمان: احاديث فراواني از امامان معصوم آمده است که به شيعيان خود توصيه مي‌نمايند همواره به شکل ظاهري خود رسيدگي نموده و با هيئتي مناسب با شأن يک مسلمان در جامعه ظاهر شوند. آنان دستورات فراواني نسبت به رسيدگي به ظاهر خود و پوشيدن لباسهاي تميز نموده‌اند از جمله از امام صادق (عليه‌السلام) روايت شده است که مي‌فرمايد: «اِنَّ اللهَ جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ و يُحِبُّ أن يَري أَثَرَ النَعمَةِ عَلي عَبدِهِ» (خداوند زيباست و زيبايي را دوست دارد و ميل دارد آثار نعمت را در ظاهر بنده خود ببيند). توصيه‌هايي که در روايات اماميه نسبت به تحسين شکل ظاهري آمده عبارتند از: پوشيدن لباس تميز و پاک، پوشيدن لباس سفيد، پوشيدن لباس خزّ، پوشيدن کفش سفيد، أمر به مسواک کردن و سفيد نمودن دندانها، امر به گرفتن ناخن و موهاي زيادي در سر و صورت در روز جمعه، نيکويي خضاب نمودن جهت خوشبو کردن بوي گوش و زيربغل، استعمال سرمه‌ي اطراف چشم براي زيبايي چشم و صورت. ضرورت رسيدگي به موهاي سر با استفاده از روغنهاي گوناگون و استفاده‌ي هميشگي از شانه، تحسين و زيبايي به وسيله‌ي پوشيدن انگشتر با نگينهاي گوناگون از قبيل عقيق، فيروزه و غيره. ضرورت گرفتن موهاي زيادي در گوش و بيني و زير بغل، تحسين هيئت ظاهري بوسيله‌ي پوشيدن عمامه و لباسهاي خز و گرانقيمت، مداومت در حمام رفتن به جهت پاکيزگي و تحسين اندام و برطرف نمودن بوهاي ناخوشايند، استفاده از عطر و بوهاي خوش و گلاب به مقدار فراوان. با توجه به موارد بالا به اين نتيجه مي‌رسيم که اسلام براي جلب احترام و دوام دوستي و عدم نفرت مسلمانان از يکديگر آنان را به زيبايي و تحسين ظاهر و دوري از پريشاني در هيئت ظاهري و لباسها و موها برحذر داشته و از آنان مي‌خواهد که از هيئت زيبايي برخوردار باشند. امام صادق (عليه‌السلام) مي‌فرمايد «پيامبر مردي را ديد که موهاي سر او آشفته و لباسهايش کثيف است… فرمود از دستورات دين است که مسلمانان از نعمتهاي خداوند تمتع يافته و نعمت و مکنت خدادادي خود را براي ديگران اظهار کنند» از اين رو اسلام از هيئت درويشي و ژنده‌پوشي که باعث نفرت انسان مي‌گردد بيزار بوده و همواره دستورات اکيدي جهت پاکيزگي در لباس و بدن را صادر نموده است. علاوه بر اين در بسياري از روايات استفاده از لباسهاي متعدد و استفاده‌ي فراوان از عطر و بوي خوش نه تنها به دور از اسراف و تبذير فرض شده بلکه نسبت به آن در حدي که موجب انحراف انسان نگردد تأکيد شده است. 2) تحسين خانه و کاشانه: در روايات اماميه احاديث فراوان در ضرورت تحسين و زيباسازي منزل آمده است، تا آنجا که يکي از نعمتهاي مسلمان را داشتن خانه‌ي وسيع و دلپذير مي‌داند (مِن سَعادَةِ المَرءِ سَعةِ دارِهِ) علاوه بر اين اسلام نسبت به زيباسازي منازل مسکوني و فراهم نمودن لوازم و مايحتاج زندگي در حد احتياج تأکيد فراوان نموده است. 3) تحسين ظاهر زنان و دوشيزگان: مستحب است دختران و زنان جهت نشان دادن زيبائيها و محاسن خود، براي خواستگاران آرايش نمايند، البته آرايش بايد به گونه‌اي باشد که بدور از خدعه و نيرنگ و مخفي نمودن معايب ظاهري زن (= تدليس) انجام گيرد. علاوه بر اين زن موظف است در صورت دستور شوهر، خود را براي او آرايش و زيبا نمايد، البته اسلام زنان را از تحسين و آرايش براي مردان نامحرم برحذر داشته و آنان را به عقوبت شديد اخروي وعيد داده است. 4) تحسين مساجد: نظر به اين که مسجد در اسلام به عنوان خانه‌ي خدا و محل عبادت از قدسيت و احترام ويژه‌اي برخوردار مي‌باشد، و چون مسجد جايگاهي است عمومي از اين رو شرع اسلام نسبت به پاکيزگي و طهارت و زيبايي آن تأکيد فراوان نموده است، گذشته از جنبه‌هاي شرعي در مورد ضرورت پاک بودن تمام قسمتهاي مسجد و لزوم رفع نجاست از مسجد، در روايات اماميه دستورات فراواني نسبت به پاکيزگي ظاهري مسجد و به دور بودن آن از بوهاي بد و دور نمودن آب ريزگاه از محل نمازگزاران و لزوم جاروب نمودن مسجد و دور کردن سر و صداهاي ناهنجار از قبيل اعلام نام گمشدگان و يا اشياء گمشده و نظاير آن وارد شده است. البته زينت نمودن مسجد به گونه‌اي که در ديگر معابد اديان و بخصوص مسيحيت رواج دارد در اسلام ممنوع و حرام است. از سوي ديگر اسلام به مسلمانان دستور داده است هنگام رفتن به مسجد رعايت اين مکان مقدس را نموده و بهترين لباسهاي خود را به همراه بياورند، خداوند مي‌فرمايد: «يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ» (اعراف، 31) در هنگام رفتن به سوي مسجد با سکينه و وقار گام بردارند و در داخل مسجد از فرياد زدن و انداختن اخلاط سينه و نظاير آن خودداري نمايند. 5) تحسين سلام و تحيت: يکي از آداب و سنن اسلامي که بر انجام و بلکه پيشي گرفتن در انجام آن تأکيد شده تحيت و سلام مي‌باشد. بنابه دلالت آيه‌ي شريفه «وَإِذَا حُيِّيتُم بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا» (نساء، 86) بر مسلمان است که پاسخ سلام دهنده را به بهترين وجه داده و يا لااقل همان‌گونه که او تحيت نموده است بدو پاسخ داده شود. بنا به دلالت اين آيه و روايات اماميّه اقدام به سلام نمودن مستحب و پاسخ به آن واجب است، علاوه بر اين بر مسلمان است که به تحيت کننده به بهترين شکل پاسخ داده و در پاسخ دادن تحسين نمايد و بگويد «وَ عَلَيکُمُ السَّلام و رَحمةُ اللهِ و بَرَکاتُة» 6) تحسين صدا: در روايت اماميه داشتن صداي نيکو به عنوان نعمتي خدادادي به حساب آمده است. از اين رو مستحب است امام جماعت و مؤذن از ميان افراد خوش صوت انتخاب گردد، علاوه بر اين مستحب است قرآن را با صداي زيبا خوانده و صدا را در هنگام خواندن تحسين نمود. 7) حسن ظن به ديگران: شرع اسلام به منظور حفظ روابط دوستي و برادري ميان مسلمانان تأکيد فراواني برداشتن حسن ظن نسبت به افعال و کردار ديگران کرده است. در روايات اماميه آمده است که بر مسلمان است کارهاي برادران ايماني خود را حمل بر صحت نموده و نسبت به آن حسن ظن داشته باشد، و نسبت به داشتن حسن ظن تا بدانجا پيش رفته است که مي‌فرمايد بايد تا آنجا که ممکن است از سوء ظن جلوگيري نمود و کار مشکوک و مشتبه ديگري را بر 70 محمل صحيح حمل کرد. علاوه بر اين بر مسلمان است که نسبت به خداوند و پاداش او در آخرت حسن ظن داشته باشد و از عدم شمول رحمت پروردگار بر او برغم هرگونه بدي و نافرماني پرهيز نمايد و همواره اميدوار به رحمت پروردگار بوده و از مأيوس بودن از رحمت او بپرهيزد زيرا يأس، خود از گناهان کبيره بشمار مي‌آيد. 8) تحسين ذبح و تزکيه‌ي حيوانات: از مواردي که شرع نسبت به آن تأکيد نموده همانا نيکويي و تحسين ذبح حيوانات است، و بر مسلمان است که هنگام ذبح گوسفند و مرغ و نظاير آنها نخست حيوان را آب داده و از زجر و شکنجه نمودن حيوان هنگام ذبح خودداري کند. 9) تحسين غسل و کفن و دفن مرده: مرده‌ي مسلمان از احترام برخوردار است از اين رو در روايات اماميه تأکيد فراواني بر ضرورت نيکو غسل دادن مرده و سپس نيکو کفن کردن و نيکو تشييع و دفن نمودن او شده است، درباره‌ي موارد فوق خصوصيات فراواني در مورد کيفيت کفن و جنس پارچه و انواع آن و نحوه‌ي تشييع مرده و سپس نحوه‌ي کندن قبر و کيفيت قرار دادن مرده در گور و ريختن خاک بر روي او و برگزاري مراسم سوگواري و تسليم به بازماندگان آمده است. 10) تحسين اجناس فروشي: فروشنده حق دارد جنس خود را بگونه‌ي زيبا و تحسين‌برانگيزي عرضه نمايد، ليکن به شرط آنکه اين تحسين به غرض پوشاندن عيب جنس و فريفتن و گول زدن خريدار نباشد. در تمام موارد فوق تحسين مستحب و مورد خواست و رضايت شرع است، ليکن بايد توجه داشت که هنگام انجام تحسينهاي فوق‌الذکر جنبه‌هاي شرعي از قبيل مراعات جلوگيري از اسراف و زياده‌روي و تبذير، و انجام تحسين در حد امکان و نياز و حاجت و به دور از تجمل‌پرستي باشد، به گونه‌اي که انسان را اسير تعلقات مادي ننموده و از ياد خدا و آخرت و گرفتاريهاي ديگر همنوعان غافل ننمايد.
منابع:
الکافي، 438/6 به بعد؛ الخصال، 99 – 159 – 268؛ اعلام المؤمنين، 362 به بعد؛ جواهرالکلام، ج 4 – 44 – 29؛ الصماح، تاج العروس، کسان العرب، ماده‌ي (حَسُن).
منبع: تهيه و تنظيم: دائرةالمعارف تشيع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ي انتشارات حکمت، چاپ اول.