مطالعه درباره تربیت دینی انواع گوناگونی داشته است. حجم وسیعی از این آثار فکری، طرحها یا تحلیل‌هایی فلسفی است که بر مشاهدات علمی، تجربیات شخصی یا استدلال منطقی نویسنده مبتنی میباشد. غالبا هدف نویسندگان این است که خواننده را به پذیرش دیدگاهی متقاعد سازند که خود از آن طرف داری می کنند.
 
ویکوف برای اثبات اینکه آلمان چگونه میتواند در این نوع مطالعات پیش قدم باشد، سه دلیل ارائه می کند: «نخست آنکه اندازه و یکپارچگی جمعیت های معلمان حرفهای دستاوردهای قابل قبولی از کتاب‌ها و مجلاتی را به دنبال دارد که کیفیت علمی بالایی دارد. دوم آنکه طلاب الهیات و مربیانی که معلمان را در دانشکده‌های الهیات و دانشکده‌های مربوط به مؤسسات تربیتی در دوره های کارشناسی ارشد و دکتری آموزشی می دهند محفل بزرگی از نویسندگان معلم و محقق را تشکیل میدهند. سوم آنکه در هر ایالت آلمان یک گروه سرپرست، که دوره‌های عالی را گذرانده اند، بر نویسندگان دانشمند و مدیر نظارت دارند». نتیجه آن است که حجم و کیفیت آثار مربوط به تربیت دینی در این کشور از کشورهای دیگر بیشتر است.
 
در بسیاری از کشورها مطالعات تاریخی نیز رایج است و نویسندگان می کوشند تحول نهادهایی به نام «مدرسه یکشنبه» یا «ارتش رستگاری» و آموزش اصول دین مسیحیت را توضیح دهند. نوع دیگر تحقیقات شرح عمل تربیتی است که اغلب بر اطلاعاتی تکیه دارد که با بررسی تعداد زیادی برنامه گردآوری شده است. همچنین بررسی هایی درباره گرایش های مردم به موضوعات دینی صورت می گیرد.
 
نوع دیگر تحقیق، تحلیل محتواست؛ فرایندی که محقق در خلال آن، آثار چاپ شده را بررسی می کند تا ببیند محتوای آنها تا چه میزان با مقولات تحلیلی انتخاب شده تناسب دارد. برای مثال، ممکن است متون درسی تاریخ و علم را تحلیل کند تا معین شود آیا تصویری که آنها از آفرینش جهان ارائه می کنند با دیدگاهی که در کتاب مقدس عرضه شده هماهنگ است یا خیر. یا ممکن است فیلم‌های سینمایی را بررسی کند تا معلوم شود ارزش‌های اخلاقی که بازتاب می دهند با ارزش هایی که مورد تأیید تعالیم دینی است، سازگاری دارد یا نه. در نوع دیگری از مطالعات، می کوشند شیوههای آموزش دینی را، که فراگیران را متحول کرده، نشان دهند. به این منظور، گاهی تأثیر آموزش را در سطوح مختلف سنی مقایسه می کنند.
 
نمی توان به این پرسش پاسخ داد که در سالهای اخیر، در سراسر جهان چند مطالعه صورت گرفته است؛ زیرا این تحقیقات در محیط‌های بسیار متفاوت و در قالب های بسیار متنوعی صورت گرفته است. به نظر می رسد هیچ مؤسسه ای برای این مطالعات بیشمار در نظر گرفته نشده است. با این حال، شمار روزافزونی از فهرستهای تحقیقی منتشر شده تا درباره شیوه‌ها و حجم تحقیقات صورت گرفته در بخش های محدودی از دنیا اطلاعاتی در دسترس باشد (هال، ۱۹۸۶: لین، و موبرگ، ۱۹۸۹؛ پیت لینگ، ۱۹۸۶).

در کتابی به ویراستاری استرومن، (۱۹۷۱) مطالعاتی مرور شده که در منابع منتشره غربی تا پیش از دهه ۱۹۷۰ موجود بوده است. پیت لینگ (۱۹۷۹) در سال ۱۹۷۹ با فهرست کردن ۱۳۶ تحقیق تجربی درباره موضوعات دینی و اخلاقی، کار استرومن را به روز کرده است. این تحقیقات در سالهای ۱۹۹۸ تا ۱۹۷۹ در منابع اروپایی، امریکای شمالی و استرالیایی گزارش شده است.
 
مجله تربیت دینی که از ۱۹۷۸ منتشر می شود، خلاصه ای از مطالعات سالانه در زمینه تحقیقات تجربی را منتشر کرد، اما در سال ۱۹۸۶ این شیوه را متوقف ساخت. این مجلة همچنین گاه و بی گاه چکیده پایان نامه های دکتری را – که در نشریه چکیده رساله های بین المللی گزارش می شود – چاپ می کند. اما چون چکیده رساله ها عمدتا کارهایی را که در امریکای شمالی صورت گرفته است به تصویر می کشد، پوشش آن در مقایسه با مطالعات مربوط به تربیت دینی کاملا محدود می باشد. مشاهدات نویسنده این مدخل در آسیا حاکی از آن است که بیشتر تحقیقات تربیتی در بسیاری از کشورها در قالب پایان نامه های کارشناسی ارشد یا دکترای تخصصی صورت می گیرد که هرگز وارد فهرست های تحقیقی نمی شود و در نتیجه، احتمال کمی دارد که مورد توجه انجمن های علمی محلی یا جهانی قرار گیرد.
 
در حالی که فهرست تحقیقات همچنان ناقص است، فهرستهایی که عرضه شده – دست کم از ممالک غربی – تصویر محدودی از گرایش های موجود به سمت روش شناسی را عرضه می کند. برای مثال، پیت لینگ (۱۹۷۹) از بررسی های تجربی خود نتیجه گرفته که کاربرد تحقیقات تجربی در مطالعات مربوط به تربیت دینی روز به روز از مطالعات ذهنی بیشتر شده است. او این تکامل را می ستاید. همچنین محققان انواع گوناگونی از آزمونها و ابزارهای ارزشیابی را به کار می برند که بسیاری از آنها از نظر معیارهای روان شناسی و تعلیم و تربیت در وضعیت مطلوبی قرار دارد. این آزمونها مبنایی برای مقایسه های قابل اعتماد در میان مطالعات گوناگون را فراهم می آورد. با وجود این، پیت لینگ دو نقطه ضعف روش شناختی را تذکر داده است: «یکی کمبود مطالعاتی است که پیش آزمون ها و اقدامات یا دخالتهای دقیقا طراحی شده تربیتی را – که خود، پس آزمونها را برای بررسی میزان تأثیر آن به کار می گیرند . در پی دارد. مورد دوم عبارت است از کمبود شیوه‌های ابتکاری که به طور خاصی در تحقیقات مقدماتی مورد مطالعه قرار گرفته است. اگر این امر بر چنین نظری دلالت دارد که مسائل مهم مورد کاوش قرار گرفته است، بنابراین بسیاری از مسائل واقعی تر و بعضی افکار مهم ضرورت فوری دارد. نمونه های بزرگ، طرح های دقیق و تحلیل‌های موشکافانه بر پایه تحقیقات مقدماتی بنا شده است. هر دو مورد نقص، ارتباط مفهومی واقعی دارد» (پیت لینگ، ۱۹۷۹، ص۲۵، ٤۲۹).
 
همچنین پیت لینگ (۱۹۸۶، ص ۱۱۶) دو نکته را تذکر می دهد: ۱. مقدار فراوانی از تحقیقات تربیت دینی در نشریه های مربوط به رشته های تحصیلی شناختی مثل روان شناسی، جامعه شناسی، مردم شناسی و تربیت عمومی یافت می شود؛ ۲. حوزه تربیت دینی بیشتر اوقات مصرف کننده تحقیقاتی است که دیگران انجام داده اند و هیچ وقت برانگیزاننده و حمایت کننده تحقیقات خود نیست.

در فرهنگ وبستر (۱۹۸۶)، چهار محور مهم برای تحقیق در تربیت دینی معرفی شده است: رشد کودک، تجربه دینی، رشد اخلاقی و ایمانی، و برنامه‌های درسی. تحقیق و بستر بر روی مطالعات صورت گرفته تا نیمه دهه ۱۹۸۰ وی را به این نتیجه رساند که اصلاحات بسیاری در این زمینه لازم است.
 
تحقیق در تربیت دینی عموما پراکنده، بی نظم و فاقد نظام است. این نوع تحقیق در بیشتر موارد به شدت تقلیدی بوده، کیفیت حجم زیادی از آن پایین است. بسیار کم است تحقیقی که اهمیت داشته، یا در عمل بی عیب باشد، نمونه های طبقه بندی شده بزرگ و طرح تحقیقاتی دقیقی را به کار گرفته باشد، و از تحلیل موشکافانه و شیوه‌های ارزشیابی عینی بهره گرفته باشد. البته این وضعیت از اواسط دهه ۱۹۷۰ رفته رفته رو به بهبود نهاده است؛ اما هنوز هم بسیاری از تحقیقات دچار نارسایی های مفهومی است و از مهار کردن متغیرهای مهم عاجز می باشد… به علاوه، موضوعات مهمی نادیده گرفته شده است. یکی از مهم ترین مسائل مورد علاقه، مفهوم کشف و شهود یا خشوع است که در کانون مباحث تربیت دینی قرار دارد، هرچند برای بررسی درباره آن، در تحقیقات کنونی مبناهایی وجود دارد (ویستر ۱۹۸۶، ص۲۹۳-۲۹۵).
 
به نظر می رسد آنچه برای آینده ضرورت دارد عبارت است از بررسی‌های بیشتر درباره موضوعات تربیت دینی، کاربرد وسیع تر فنون جدید تحقیق و روشهای بهتر دستیابی به مطالعات در سراسر دنیا. پیشرفت‌هایی که در ذخیره سازی اطلاعات و اصلاح فنون با رایانه های الکترونیکی که به شبکه جهانی کتابخانه ها متصل است، نوید می دهد که در سالهای آینده مطالعات مربوط به تربیت دینی بیشتر در دسترس قرار خواهد گرفت.
 
منبع: مجموعه مقالات تربیتی، عبد الرضا ضرابی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، قم، ۱۳۸۸