تذکرة الفقهاء، از مشهورترین کتب فقهی استدلالی شیعه‌ی امامیّه، به زبان عربی، تألیف آیةالله جمال‌الدین ابومنصور شیخ حسن بن سدیدالدین یوسف بن المطهّر، معروف به علامه‌ی حلی (م 726 ق). این اثر نفیس از جمله دوازده کتاب فقهی علامه است که همواره مرجع و مأخذ علما بوده است. علامه‌ی حلّی در تمامی علوم و فنون اسلامی مهارت داشته، و در بیشتر آنها آثاری پربار و گرانمایه، برجای گذاشته است. بخصوص کتابهای فقهی او که از جهت دقت نظر، نقد و بررسی آراء، احاطه بر مبانی و قواعد، خوش ذوقی و ابتکار، و حسن استنباط، بین علما و صاحبنظران درخشش خاصی دارد، و هر یک از آنها مورد عنایت و اهتمام اهل فن قرار گرفته، و از عصر مؤلف تا به امروز، غالب آنها مورد تدریس و شرح و تعلیق و ترجمه و تلخیص متخصصان واقع شده است: تذکرة الفقهاء – همچون تحریر الأحکام؛ مختلف الشیعة؛ و منتهی المطلب – از آثار مفصل و بزرگ فقهی علامه است، با این مزایا که در آن گستردگی مطالب، همراه با تحلیل و استدلال متین آمده، و انصاف علمی با مقارنه و تطبیق، درهم آمیخته است. در این کتاب خلاصه‌ی فتاوای فقهای شیعه با اشاره به مدارک، بیان گردیده، و قواعد فقهی استنباط احکام یادآوری شده است، همچنین مؤلف به اختصار به نقل و نقد اقوال و آراء عامّه پرداخته است، و می‌توان گفت نخستین کتاب مبسوط و دائرةالمعارف گونه‌ی فقهی می‌باشد. بعضی از صاحبنظران سال شروع تألیف تذکره را حدود (710 ق) برآورد کرده‌اند، از جهت اینکه تاریخ فراغت از کتاب الرهن، ششم جمادی الاولی سال (714 ق) در سلطانیّه، ضبط گردیده، و شیوه‌ی کار فقها بر این بوده که از کتاب الطهارة و کتاب الصلاة، به تألیف آثار فقهی می‌پرداختند، بنابراین احتمال می‌رود که کتابت ابواب طهارت تا رهن حدود چهار سال به طول انجامیده باشد. همچنین پایان تحریر کتاب الزکاة سال (716 ق)، و کتاب الحج (718 ق) و کتاب الجهاد – در حلّه – (719 ق) و کتاب الضمان یازدهم جمادی الاولی همان سال بوده است، و در خاتمه بخشی از کتاب النکاح چنین آمده: «جزء پانزدهم از کتاب تذکرة الفقهاء، به دست مصنّف آن، فقیر درگاه خدای تعالی حسن بن یوسف بن مطهّر حلّی، در بیست و ششم ذی‌الحجه سال هفتصد و بیست در شهر حلّه پایان یافت، و جزء شانزدهم – که مقصد سوم در بقیّه‌ی اقسام نکاح است – در پی خواهد آمد». اما از سرنوشت بقیه‌ی اجزاء کتاب، اطلاعی به دست نیامد، بعید به نظر می‌رسد که علامه، تألیف آن را متوقف کرده باشد، بخصوص که فرزندش فخرالمحققین در مسأله‌ی حرمان الزوجة غیر ذات الولد من الارث، از مبحث ارث کتاب ایضاح فرموده: «مرحوم والد – قدس سرّه – این مسأله و اقوال و ادله‌ی آن را در کتاب تذکره، بررسی کرده است..» و این گفتار حاکی از آن است که تذکره، بر کتاب نکاح متوقف نمانده است. تذکره در چهار قاعده تألیف گردیده و هر قاعده دارای چند کتاب است. مؤلف بزرگوار در مقدمه‌ی خود چنین فرموده: «… و ما، در این کتاب که موسوم به تذکرة الفقهاء است، تصمیم گرفتیم خلاصه‌ی فتاوی علما را بیان کنیم، و قواعد فقها را یادآور شویم، براساس درست‌ترین شیوه، و استوارترین دلیل، و راست‌ترین قول، و روشنترین بیان، و آن روش امامیّه است که دین خود را از وحی الهی و علم ربّانی می‌گیرند، [و تنها قرآن و سنت پیامبر و عترتش را مبنای استنباط احکام می‌دانند]، نه از طریق رأی و قیاس، و…، و در هر مسأله آراء مخالف را هم اشاره کردیم، و در محاکمه‌ی اقوال راه انصاف پیمودیم. این تألیف به درخواست محبوبترین و عزیزترین کسان نزد من، فرزندم محمد (= فخر المحققین) انجام گرفت…». کتاب تذکره، بارها در ایران و عراق به چاپ رسیده است، نسخه‌های دست‌نویس بسیاری هم از آن در کتابخانه‌های مهم جهان موجود است، خصوصیات پنج نوبت انتشار – از سال 1262-1323 ق – در فهرست کتابهای چاپی عربی، 177-178، آمده است، همچنین کتاب البیع و بخشی از کتاب الدیون، در دو جلد به قطع وزیری، با تصحیح و تعلیق سید مرتضی خلخالی و شیخ محمدرضا مظفّر، به کوشش سید محمد کلانتر به سالهای 1374-1375 ق در نجف اشرف منتشر شده است. چاپ منقّح و انتقادی آن از سوی مؤسسه‌ی آل‌البیت در قم با همیاری گروهی از محققان، در دست اقدام است.
منابع :
تذکرة الفقهاء، المکتبة المرتضویه، تهران، 1388 ق، لؤلؤة البحرین، و تعلیقات سید محمدصادق بحرالعلوم، 210-215؛ رجال، السید بحرالعلوم، 257/2-269؛ الذریعة، 43/4-44؛ فهرست نسخ خطی، کتابخانه‌ی آستانه‌ی مقدسه‌ی قم، 87؛ فهرست نسخه‌های خطی، کتابخانه‌ی جامع گوهرشاد، 51/1؛ فهرست الفبائی، کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 121؛ فهرست نسخه‌های خطی، کتابخانه‌ی وزیری – یزد، 48؛ مجله‌ی حوزه، شماره‌ی 23، صفحه 157-159.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول.