تربت، به معنی خاک، و خاکی که از حوالی قبر مطهر حضرت امام حسین (علیه‌السلام) بر می‌گیرند و آن نزد شیعه حرمت و قداست خاصی دارد. این خاک سرخ رنگ خاطره‌ی عاشورای حسینی را تجدید می‌نماید، و هم بذر انتظار خونخواهی برای مظلوم کربلا – که به دست فرزندش امام قائم (عج) انجام می‌شود – را در دلها می‌افشاند. در اینجا آثار و خواص تربت پاک امام حسین (علیه‌السلام) را به ترتیب و اختصار می‌آوریم: 1) استشفا به تربت: از ویژگیهای این تربت آن است که در آن شفای بیماران و درمان هر درد است. این خاصیت در احادیث بسیار آمده، و فقهای شیعه بر آن اجماع دارند (جواهرالکلام، 358/36). برای نمونه سه حدیث در این باره می‌آوریم: الف) شیخ کلینی از امام صادق (علیه‌السلام) روایت کرده که فرمود: «همه‌ی گِلها حرامند مانند گوشت خوک، و هر کس گل بخورد من بر او نماز نمی‌گذارم، مگر گل قبر حسین (علیه‌السلام) که در آن شفای هر درد است، و هر کس آن را از روی هوس بخورد در آن شفایی نیست»؛ ب) از حضرت امام موسی کاظم (علیه‌السلام) روایت شده که فرمود: «از تربت من برای تبرک چیزی مگیرید، چه هر تربتی از ما حرام است مگر تربت جدم حسین بن علی که خدای عزوجل آن را برای شیعیان و دوستان ما شفا قرار داده»؛ ج) از امام صادق (علیه‌السلام) روایت است که فرمود: «هر کس را دردی عارض شود، پس به گل قبر حسین (علیه‌السلام) معالجه کند، خداوند او را از آن بیماری شفا دهد، مگر اینکه عارضه‌ی مرگ باشد»؛ 2) افطار کردن به تربت: چنانکه سید بن طاووس به سند خود از شیخ کلینی، از علی بن محمد بن سلیمان نوفلی روایت کرده که گفت: «به حضرت ابوالحسن عرض کردم من روز عید فطر با گل قبر امام حسین و خرما افطار کردم، فرمود: برکت و سنت را جمع کردی» (اقبال الاعمال، 281)؛ 3) ایمنی از ترس: چند روایت در این باره وارد شده، از جمله: سید بن طاووس آورده که «وقتی حضرت امام صادق (علیه‌السلام) به عراق تشریف آوردند گروهی نزد آن حضرت آمدند و عرضه داشتند: ای مولای ما دانسته‌ایم که تربت قبر امام حسین شفای هر درد است، آیا ایمنی از ترس نیز هست؟ فرمود: آری…» (الامان من اخطار الاسفار و الزمان، 33)؛ 4) بوسیدن و بوییدن تربت: در اخبار آمده که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بارها از کشته شدن فرزندش حسین (علیه‌السلام) خبر داد، و در قسمتی از این اخبار است که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مقداری از خاک کربلا را به ام‌سلمه و بعضی از اصحاب خود نشان داد، و در حالی که آن خاک را می‌بوسید و می‌بویید و گریه می‌کرد، فرمود: «این خاک آن زمینی است که خون حسین روی آن ریخته خواهد شد» (الخصائص الکبری، 450/2) و نیز از امام صادق (علیه‌السلام) روایت است که ضمن حدیثی فرمود: «هرگاه کسی از شما آن (تربت) را برگیرد، آن را ببوسد و بر دیدگان خود نهد و بر سایر اعضای بدن بمالد…»؛ 5) تبرک جستن به تربت: روایت شده که شخصی از امام صادق (علیه‌السلام) پرسید آیا از گل قبر امام حسین (علیه‌السلام) برگیرم تا به جهت تبرک جستن نزد من باشد؟ فرمود: مانعی ندارد؛ 6) تسبیح تربت: روایات بسیار زیادی در فضیلت تسبیح تربت وارد شده، و اینکه ذکر گفتن با آن چندین برابر ثواب دارد و نیز در چند حدیث آمده که هر کس تسبیح تربت به دست گیرد، چنانچه احیاناً از روی سهو و بدون آنکه ذکری بگوید آن را بگرداند، ثواب تسبیح گفتن برایش نوشته می‌شود، مرحوم مامقانی می‌نویسد: «و گفته‌اند مستحب است نخ تسبیح آن به رنگ آبی باشد» (سراج الشیعه، 320)؛ 7) خوردن کمی از تربت در روز عاشورا: نظر به اینکه روز عاشورا یادآور خاطره‌ی جانسوز و مصیبت بزرگ شهادت حضرت حسین بن علی (علیه‌السلام) است، سزاوار است پیروان آن حضرت، در این روز حالت اندوه و عزا داشته باشند، و بدون نیت روزه از جهت تأسی نمودن به آن جناب و یاران و عزیزانش، از اول روز تا هنگام عصر از خوردن و آشامیدن خودداری ورزند، سپس اندکی از تربت مقدس تناول کنند (مصباح المتهجد، 674، 713؛ اقبال الاعمال، 584)؛ 8) سجده بر تربت: سجده کردن بر تربت حضرت سیدالشهداء (علیه‌السلام) از دیرباز نزد شیعیان متداول و مرسوم بوده و این برنامه را از امامان خود آموخته‌اند، چنانکه شیخ طوسی روایت کرده که امام صادق (علیه‌السلام) مقداری تربت حضرت امام حسین (علیه‌السلام) را در کیسه‌ای از دیبای زرد قرار داده بود، و هنگام نماز آن تربت را روی سجاده‌ی خود ریخته بر آن سجده می‌کرد و می‌فرمود: «سجده کردن بر خاک تربت حضرت ابی‌عبدالله حجابهای هفتگانه را پاره می‌کند». آری این رسم بین شیعیان بوده که خاک تربت با خود بر می‌داشتند تا هنگام نماز بر آن سجده کنند و چون همراه داشتن خاک مشکل است کم کم به این فکر افتادند که آن خاک را به صورت مهر بسازند، و این کار به عرض حضرت ولی عصر – ارواحنا فداه – رسید و آن جناب طی توقیعی این عمل را رخصت دادند (= مهر)؛ 9) کام نوزادان را به تربت برداشتن: این برنامه نیز بین شیعیان متداول است که کام نوزادان را به آب تربت برمی‌دارند، و این سنت هم به دستور ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) برجای مانده، که فرموده‌اند این کار، فرزندان را از شوربختیها و سیه‌روزیها ایمن می‌دارد (کامل الزیارات، 282، باب 93)؛ 10) تربت با کالاهای ارسالی: در بعضی از اخبار این مطلب آمده، از جمله روایت شده که امام رضا (علیه‌السلام) هرگاه متاعی به جایی می‌فرستادند، مقداری تربت با آن همراه ساخته و می‌فرمودند: «این امان است از بلاها به اذن و مشیت خداوند»؛ 11) گذاشتن تربت با میت در قبر: چند روایت در این باره وارد شده و هم بین شیعیان مرسوم و متداول بوده و هست و در بعضی روایات آمده که خشتی از گل تربت حسینی مقابل صورت میت در قبر بگذارند؛ 12) مخلوط کردن تربت با حنوط: در توقیع شریف حضرت صاحب‌الزمان – ارواحنا فداه – به محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری، که پرسیده بود تربت که با میت در قبر می‌گذارند، آیا جایز است یا خیر؟ چنین آمده: «با میت در قبر نهاده شود و با حنوط او مخلوط گردد انشاءالله»؛ 13) نوشتن آیات و شهادت به توحید و نبوت و امامت و جز آن بر کفن میت با تربت، جمعی از بزرگان – از جمله شیخ طوسی و محقق حلی و شهید اول و شهید ثانی و محقق کرکی – به این سنت تصریح کرده‌اند (مصباح المتهجد 18؛ جواهرالکلام، 231/4؛ الدروس الشرعیه، 11؛ شرح لمعه، 57/1).
آداب استفاده از تربت: در روایات اهل بیت نحوه‌ی برداشتن تربت و کیفیت مصرف و مقدار آن بیان گردیده که سزاوار است کسانی که می‌خواهند از تربت استفاده کنند، این آداب را به کار برند، تا به نتیجه‌ی مطلوب برسند. در حدیثی آمده: «عبدالله بن ابی‌یعفور به امام صادق (علیه‌السلام) عرضه داشت: کسی از خاک امام حسین (علیه‌السلام) بر می‌دارد و نتیجه می‌گیرد، و دیگری بر می‌دارد و منتفع نمی‌شود؟ فرمود: نه والله هرکه بردارد و معتقد باشد که او را سود می‌دهد، منتفع می‌شود». و ابوحمزه ثمالی از امام صادق (علیه‌السلام) روایت کرده که ضمن حدیثی فرمودند: «و چیزی که آن (تربت) را فاسد می‌کند آن است که در ظرفها و جاهای بد می‌گذارند، و آنها که معالجه به آن می‌کنند، یقینشان کم است…» و در ادامه‌ی حدیث فرمودند: «شنیده‌ام بعضی از آنها که تربت را برمی‌دارند، آن را سبک می‌شمارند،‌ تا جائی که بعضی آن را در توبره‌ی چهارپایان، یا ظرف غذا، یا چیزهایی که دست بسیار بر آن مالند – از قبیل خورجینها و جوالها – می‌اندازند، پس چگونه شفا یابد آن کسی که اینطور آنرا حرمت دارد؟» و در احادیث دیگر برای موقع برداشتن تربت دستورات خاصی – از غسل و نماز و دعا – بیان شده، و اینکه تربت را در پارچه‌ی پاک یا شیشه‌ای بگذارد، و سوره‌ی قدر بر آن بخواند، و نیز روایت شده که هرگاه تربت را بخوری یا به کسی بخورانی بگو: بسم الله و بالله اللّهُمَ اجْعَلْهُ رِزقاً واسِعاً وَ عِلماً نافِعاً وَ شِفاءً مِن کُلِّ داءٍ اِنّک علی کَلّ شیٍ قدیر. مقدار مصرف تربت: در چند حدیث تصریح شده که خوردن بیش از مقدار یک نخود جایز نیست، حدود برداشتن تربت: مراتب فضل تربت به حسب نزدیکی و دوری به قبر مطهر حضرت سیدالشهداء (علیه‌السلام) مختلف می‌شود، پس بهترین و گرانبهاترین آن – بخصوص برای استشفا – همان است که از موضع قبر و محدوده‌ی بسیار نزدیک آن تا بیست ذراع برداشته شود، سپس هرچه دورتر باشد میزان فضل کمتر است.
منابع :
غیر از آنچه در متن آمده است، کتاب المزار، شیخ مفید، 125؛ التهذیب، 72/6؛ مکارم الاخلاق، 281؛ شرح لمعه، 280/2؛ شفاء الصدور، 393/1؛ سفینة البحار، 121/1، 103/2؛ مفاتیح الجنان، 472؛ الارض و التربة الحسینیه، سیرتنا و سنتنا، 158؛ نورالعین، 255.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول.