چکیده:

مقاله «تشیع و قرآن» در جلد چهارم دایرة المعارف قرآن لایدن به قلم میخائیل براشر، استاد یهودی دانشگاه اورشلیم نوشته شده است. وی در این مقاله، شیعه را متهم به عدم قبول مصحف عثمانی، اعتقاد به تحریف متن قرآن، داشتن قرانی خاص خود و … می کند. تلاش بر این بوده است که بخش اصلی این مقاله که در آن به رویکرد شیعه به قرآن کریم و اصول و روش های تفسیری آن پرداخته شده است ترجمه شده و آرای نویسنده در موارد مختلف مورد بررسی و نقد قرار گیرد. قبل از نقد این مقاله، ابتدا به معرفی اجمالی دایرة المعارف قرآن لایدن، خط مشی کلی آن، بررسی برخی مقالات مهّم آن، جمع بندی نظرات مختلف درباره آن و نظر مؤلف در این زمینه پرداخته شده و تحلیل نویسنده نیز ارائه شده است.
کلید واژگان: قرآن،‌ شیعه، شرق شناسان، لایدن

1ــ آشنایی اجمالی با دایرة‌المعارف قرآن لایدن

نخستین جلد دایرةالمعارف قرآن در سال 2001 میلادی و پس از آن به ترتیب هر سال مجلدات بعدی تا پایان سال 2005 میلادی در حجمی قریب به 2800 صفحه انتشار یافت. ظاهراً چنان که مسئولان انتشارات بریل در لایدن (‌هلند) وعده داده اند، نمایه ای مشروح با عنوان (Index) از تمامی مطالب این 5 جلد در سال میلادی 2006 انتشار یافت. سرویراستار این اثر خانم جین دمن مک اولیف (jane Dammen mcAuliffe) استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه جرج واشینگتن (آمریکا) است.
مک آلیف، دارای درجه کارشناسی از داشنگاه واشنگتن دی سی و کارشناسی ارشد و دکتری از دانشگاه تورنتو است. وی استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه های ایموری، آتلانتا و جورجیا (1992ــ 1986) و دانشگاه تورنتو (2000 ــ 1992) بود و هم اکنون در دانشگاه جورج تاون مشغول تدریس هست.
از آثار وی کتاب «مسیحیان در قرآن» در سال 1991 میلادی توسط انتشارات دانشگاه کمبریج منتشر شده است. وی همچنین کتاب تاریخ طبری را ترجمه کرده است. او در حال تدوین مقالاتی درباره تفاسیر یهودیت، مسیحیت و اسلام است که به وسیله دانشگاه آکسفورد منتشر خواهد شد. مک آلیف، تنها آمریکائی شمالی عضو کمسیون پاپی رابطه ادیان با مسلمانان است. او هر دو کنفرانس آمریکایی و کانادایی اسقف های کاتولیک که درباره فعالیت های بین ادیان بود را پیشنهاد داده بود. چهار تن از قرآن پژوهان معروف جهان به عنوان شورای علمی این اثر، مک آلیف را همراهی کرده اند که عبارتند از کلود ژیلیو؛ استاد دانشگاه اکس ــ آن ــ پروانس فرانسه، ویلیام گراهام؛ استاد دانشگاه هاروارد آمریکا، وداد قاضی؛ استاد دانشگاه شیکاگو آمریکا و اندرو ریپین؛ استاد دانشگاه ویکتوریای کانادا و 7 تن دیگر (‌در نقش مشاوران اصلی) وی را کمک کرده اند که عبارتند از: نصر حامد ابوزید از دانشگاه لیدن هلند، محمد ارکون از دانشگاه سوربن فرانسه، گرهارد باورینگ از دانشگاه ییل آمریکا، جرالد هاوتینگ از دانشگاه لندن، فرد لیمهاوس از دانشگاه گرونینگن هلند و آنگلیکا نویورت از دانشگاه برلین آلمان.
در این اثر که نخستین دانشنامه ی کامل قرآن به زبان انگلیسی به شمار می آید، بیش از دویست تن از محققان مختلف اسلام شناسی (از جمله برخی از اساتید مسلمان از کشورهای اسلامی)‌ قریب به 700 مقاله کوتاه و بلند در حوزه های مختلف مرتبط با قرآن تألیف کرده اند. نکته اصلی در این میان آن است که تقریباً تمام این مقالات برای خواننده ی غربی
و آشنا با ادبیات قرآن پژوهی در غرب نوشته شده است؛ بنابراین برخی از مقالات آن که گزارشی کوتاه از پاره ای اعلام یا مفاهیم قرآنی را به دست می دهند، برای ما مسلمانان به جز ارائه ی شیوه ی صحیح مقاله نویسی در دایرة‌المعارف، اطلاع مفیدی در بر ندارد. هریک از مقالات کوتاه یا بلند این دایرةالمعارف، نوشته یکی از محققان مسلمان یا غیرمسلمان است که در یکی از دانشگاه های اروپا، کانادا، آمریکا و نیز برخی از کشورهای اسلامی به تدریس و تحقیق در زمینه مطالعات قرآنی اشتغال دارند.
در جلد نخست از دایرةالمعارف، مؤلفان مسلمانی همچون نصر حامد ابوزید مصری، محمد علی امیر معزی ایرانی، محمد ارکون الجزایری، وائل حلاق فلسطینی، مستنصر میرپاکستانی، عبدالعزیز، ساشادینا (تانزانیایی) و محسن ذاکری (ایرانی) ‌به تألیف مقاله پرداخته اند.
همچنین شماری از قرآن پژوهان معروف غربی مانند هربرت برگ، جان برتون، هربرت بوسه، فردریک دنی، هربرت ایزنشتاین، ریچارد مارتین، هارالد موتسکی، اندرو ریپین، اری روبین و آلفورد ولش تألیف بخش از مقالات جلد نخست این دایرةالمعارف را بر عهده داشتند.
از آنجا که قصد سرویراستار و هیئت ویراستاری این دایرةالمعارف، تهیه دانشنامه ای مرجع و جامع در حوزه مطالعات قرآنی بوده است، اعتنای ایشان به مباحث جدید و قدیم یکسان است. براین اساس، مدخل های این دایرةالمعارف بر دو گونه اند:
گونه نخست که اکثریت مقالات را تشکیل می دهند به معرفی شخصیت های مهم، مفاهیم، مکان ها، ارزش ها و حوادث مهمی می پردازند که مستقیماً در خود قرآن به آن ها اشاره شده است و یا اموری هستند که اهمّیّت و ارتباط نزدیکی با قرآن دارند. نمونه آن ها مقالات ابراهیم، هارون، علی ابن ابی طالب، کهف، ارتداد، تابوت عهد، عرفات، تدفین، بدر، نسخ و … است. دسته دوم از مقالات این دایرةالمعارف به مباحث و موضوعات مهم در حوزه مطالعات قرآنی می پردازند. چند نمونه از این دست مدخل ها عبارتند از: پژوهش های قرآنی معاصر، قرآن و رایانه، تقویم و قرآن، هنر و معماری، کنترل موالید، باستان شناسی و قرآن، زبان و خط عربی. در این هر دو دسته مقالات، هم اطلاعات و منابع کهن اسلامی و هم تحقیقات، نظریات و متون جدید قرآنی مدنظر بوده است. جلد پنجم و آخرین مجلد از دایرة المعارف قرآن (به سرویراستاری جین دمن مک اولیف، چاپ لایدن، انتشارات بریل) در آخرین روزهای سال میلادی 2005 منتشر شد. این جلد
حاوی 125 مقاله باقی مانده (از Si تا Z) از دایرةالمعارف می شود که در 576 صفحه انتشار یافته است می توان مداخل متنوع این دایرةالمعارف را در چند گروه جای داد: 1ــ مفاهیم 2ــ اعلام (اشخاص، اماکن، وقایع فرق و گروه ها) 3ــ علوم قرآنی 4ــ تاریخ مطالعات قرآنی 5 ــ قرآن و دیگر ادیان 6ــ قرآن و فرق اسلامی 7ــ قرآن و علوم و فنون و هنرهای اسلامی

1ــ مفاهیم

در این بخش، مداخل بسیار کامل و مفیدی در باب مفاهیم قرآنی آمده است و تنوع، ظرافت و دقّت بسیاری در انتخاب مداخل به کار رفته است. مفاهیمی همچون عبد، ذریه، فرضیه، غنیمت، کتاب، دیه، نعمت، برکت، ایمان، عذرا و … رواج بسیاری از مفاهیم قرآنی در جامعه اسلامی و انس زیاد ما با آن ها باعث غفلت ما از اهمّیّت آن ها شده است و تحقیقات معناشناسانه نویسندگان مقالات و تلاش های تحقیقی و تطبیقی آن ها مقالات توصیفی کوتاه و بسیار پرمغزی را فراهم آورده است که اطلاع از آن برای همه پژوهشگران قرآنی مفید است.

2ــ اعلام

بخش اعلام نیز از تنوع درخوری بهره مند است و همه نام های مندرج در کتاب الله (اشخاص، اماکن، ادیان و وقایع) را شامل می شود. البته برخی از اعلام مرتبط به قرآن که به صراحت در آن نیامده اند نیز در این دایرة‌المعارف موجودند. مانند علی (ع)، فاطمه (س)، حمزه و … که یا به شأن نزول آیات یا تفاسیر روایی بعدی مربوطند.

3 و 4ــ مداخل علوم قرآنی و تاریخ مطالعات قرآنی

مداخل مربوط به این بخش، مفصل ترین مقالات دایرة المعارف را شکل می دهند. در ذیل مداخل علوم قرآنی، ماهیت علم مورد بحث، الفاظ و اصطلاحات مربوط به آن، تاریخ پیدایش آن و تطور و تحول آن مورد توجه قرار گرفته است. مثلاً در مدخل تفسیر از توضیح و واژگان مربوط به تفسیر، بحث جواز تفسیر، ادوار تفسیر، انواع تفاسیر بحث شده و در مدخل های جداگانه دوره های گوناگون تفسیری تا زمان معاصر گزارش شده است. در بخش مطالعات قرآنی هم به تاریخ مطالعات قرآنی و ادبیات مربوط به آن در کشورهای اسلامی و
اروپایی پرداخته شده است که حاوی اطلاعات بسیار جدید و ذی قیمتی است و آگاهی بر بسیاری از آن ها در داخل کشور میسر نیست.

5ــ ادیان

دایرةالمعارف، حاوی مدخل های بسیار مفید و مفصلی در باب قرآن و دیگر ادیان است. ضمن این که در بخش اعلام هم مدخل های بسیار جالبی در باب اعلام مربوط به دیگر ادیان و مذاهب آمده است. اطلاعات دقیق تاریخی و تفسیری مربوط به آیین های دیگر که در ذیل مداخل مربوط آمده است، آن ها را برای محقق مسلمان علوم قرآنی مفید و اطلاع بخش کرده است.

6ــ قرآن و فرق اسلامی

در دایرة‌المعارف قرآن، مدخل هایی با محوریت فرق گوناگون اسلامی وجود دارد. در این مدخل ها، نویسندگان مباحث قرآنی مورد توجه فرقه مربوطه را مورد توجه قرار داده اند.

7ــ قرآن و علوم و فنون و هنرهای اسلامی

از بخش های جذاب و جدید این دایرةالمعارف، مقالات مفصلی است که در باب قرآن و علوم و فنون و هنرهای اسلامی نوشته شده است. از جمله این مدخل ها می توان به فلسفه و قرآن، کلام و قرآن، ادبیات و قرآن، باستان شناسی و قرآن، اخلاق و قرآن، خوشنویسی و قرآن و … اشاره کرد.
در انتخاب و نامگذاری مدخل های این دایرةالمعارف، شیوه ای رعایت شده است که در دایرةالمعارف اسلام سابقه ندارد. ویراستاران و هیئت علمی این دایرةالمعارف در نام گذاری مدخل ها، بنا را بر انگلیسی بودن واژه گذاشته اند و معروف ترین اصطلاحات و اسامی اسلامی را بر مبنای تلفظ عربیشان آوانگاری نکرده اند بلکه همواره کوشیده اند تا حد امکان از معادل های انگلیسی و لاتین مداول در متون و ادبیات غربی استفاده کنند. مثلاً به جای نسخ (naskh) از abrogation و به جای تشبیه (Tashbih) از Anthropomorphism و به جای جاهلیت (jaheliyya) از ترکیب Age of Ignorance استفاده کرده اند. حتی در مورد اعلام هم، چنین روشی استفاده شده و براساس معادل های کتاب مقدس برای ابراهیم: Abraham
برای داود: David و … استفاده شده است مگر این که اسم خاصی مانند ذوالکفل معادلی در زبان انگلیسی نداشته باشد که در اینجا Dhul-Kifl را با آوانگاری عربی مدخل قرار داده اند.
کوتاهی و بلندی مقالات و به طور کلی، انتخاب برخی مدخل های این دایرة المعارف، گاه مایه شگفتی ما است. این به دلیل انتخاب مدخل و نگارش آن ها براساس فضای خاص مطالعات قرآنی در دانشگاه های غربی، علایق و سلیقه ایشان است. فی المثل مقالات بسیار کوتاهی به ابوبکر، تابوت عهد و ابولهب اختصاص داده شده است و در عوض مدخل هایی مانند رنگ ها (Colors)، حیات حیوانات (Animal life)، نان (Bread) و آناتومی در قرآن (Anatomy) با تفصیل فراوانی تألیف شده اند. از همین منظر، مدخل هایی در این دایرةالمعارف می یابیم که به هیچ وجه قرآنی نیستند اما به دلیل اهمّیّت مذهبی و اجتماعیشان مورد توجه دست اندرکاران کتاب قرار گرفته اند. مثلاً فرقه های جدیدالتأسیسی چون بهائیه و احمدیه (قادیانیه) در هند از آن جهت که اعتقادات خاصی درباره متن قرآن دارند، هریک دارای مقاله ای در دائره المعارفند. (کریمی نیا، گلستان قرآن، 190).

برخی از مقالات مهّم و خواندنی جلد نخست این دایرةالمعارف:

1ــ جمع و تدوین قرآن (Collection of the Quran) نوشته جان برتن، استاد بازنشسته دانشگاه سنّت اندروز (انگلستان). وی در کتابی با همین عنوان که در سال 1977 تألیف کرده است، معتقد به جمع قرآن در زمان حیات خود پیامبراکرم (ص) است. جان برتن، مقاله مهّم دیگری با عنوان نسخ (Abrogation) در همین دایرةالمعارف تألیف کرده است.
2ــ جهان شناسی قرآن (cosmology) نوشته خانم آنگلیکا نویورت استاد دانشگاه برلین آلمان، این مقاله، دیدگاه قرآن را درباره انسان، جهان، افلاک، آسمان ها و زمین، جن و انس، زمان و مکان معرفی می کند؛ اما بخش اعظم و پایانی آن به بررسی داستان خلقت آدم از منظر قرآن، اختصاص دارد و مؤلف در این بخش آیات 48ــ26 سوره حجر، 85 ــ71 سوره ص، 65ــ61 سوره اسرا، 123 ــ 115 سوره طه و … را با یکدیگر مقایسه می کند. این آیات، همگی داستان خلقت آدم و حوا، وسوسه های شیطان و هبوط آدم و حوا از بهشت را به گونه های مختلف بازگو می کند.
3ــ حیات حیوانات در قرآن (Animal life) نوشته هربرت آیزنشتاین استاد دانشگاه وین اتریش. 6 سوره قرآن به نام حیوانات است و در بیش از دویست جای قرآن، اشارتی کوتاه و بلند به وجوه مختلف حیات حیوانات آمده است. این مقاله اهمّیّت موضوع حیوانات در
قرآن، وجوه نمادین در ذکر نام برخی از حیوانات و در آخر عناصر اصلی حیوان شناسی از منظر قرآن را بررسی می کند.
از مهم ترین مقالات درج شده در جلد پنجم و آخر این دایرةالمعارف می توان به عناوین زیر اشاره کرد:
1ــ «قرآن و سیره نبوی»، نوشته ی ویم ریون (Win Raven)
2ــ «قرآن و تصوف»، نوشته ی الگزاندر نیش (Alexander Knish)
3ــ «نقد متنی قرآن»، نوشته ی جیمز بلامی (James Bellamy)
4ــ «قرآن و دانش کلام»، نوشته ی تیلمان ناگل (Tilman Nagel)
5 ــ «ابزارهای مطالعه ی علمی قرآن»، نوشته ی اندرو ریپین (Rippin Andrew)
6ــ «تورات از منظر قرآن»، ‌نوشته ی کمیلا ادنگ (Camilla Adang)
7ــ «ترجمه ی قرآن»، نوشته ی هارتموت بوبتسین (Hartmut Bobzin)
8 ــ «وحدت و یکپارچگی قرآن»، نوشته ی مستنصر میر (Mustansir Mir)
9ــ «حجاب در قرآن»، نوشته ی مُنی صدیقی (Mona Siddiqui)
10ــ «امر به معروف و نهی از منکر در قرآن»، نوشته ی مایکل کوک (Michael Cook)
11ــ «آیه و آیات قرآن»، نوشته ی آنگلیکا نویورت (Angelika Neuwirth)

2.نظرات مختلف در مورد دایرةالمعارف لایدن

دکتر مظفر اقبال، رئیس مرکز اسلام و علم کانادا (The chief of science of cannada Islam and) در مقاله ای با عنوان خاورشناسی و دایرة‌المعارف قرآن لیدن، ادعای بی طرفی و دقّت علمی این دایرةالمعارف را مخدوش می سازد و در این باره از نمونه هایی یاد می کند. در ادامه به تحلیل آماری نویسندگان مقالات می پردازد؛ این که از دویست و هفتاد و هشت نویسنده این دایرةالمعارف تنها 20% مسلمان هستند و تمام نویسندگان از طیف خاصی از مسلمانان و شرق شناسان انتخاب شده اند که معمولاً متن قرآن را بشری می دانند و در پی تفسیر تاریخی آن برمی آیند. همچنین وی در پایان اشکالاتی را در مورد منابع دایرةالمعارف مطرح کرده، به عدم اصالت برخی از منابع و انتخاب مدخل ها نیز خرده می گیرد، مانند این که چرا در مورد «الله» مدخل ندارد، اما یک مدخل به ادبیات آفریقا اختصاص یافته است.(مظفر اقبال، 5).
محمدحسین محمدی نیز که مقاله ای در نقد مقاله «جمع قرآن» نوشته «جان برتون» نوشته است به این نکته اشاره می کند که نویسنده این مقاله به این نتیجه رسیده است که قرآن تحریف شده و آیاتی از آن حذف شده است. وی برای دیدگاه های خود به ادله و روایاتی تمسک کرده است اگر در این روایات (روایات تحریف) دقّت شود، سست بودن ادعای جان برتون روشن خواهد شد؛ زیرا تعارضی که در این روایات هست، خود دلیل بر کذب آن هاست.(محمدی).
ناقد این مقاله به بررسی مهم ترین آرای جان برتون درباره جمع قرآن نشسته و آن را نقد کرده و روشن کرده که دلایل و روایات او، دلالتی بر مقصود ندارد، یا ضعیف و مجعول هستند. به اعتقاد نویسنده، جان برتون ادعا دارد که «گزارش ها در باب جمع مصحف، بیانگر اختلافی نسبت به اتمام یا نقصان آن است.»
نویسنده در پاسخ به این ادعا آورده است: این ادعا که بعد از پیامبر (ص) جنگ هایی صورت گرفت و عده ای از حافظان قرآن کشته شدند از نظر تاریخی صحیح و در منابع متعدّدی نقل شده است. اما نکته قابل دقّت این است که نتیجه کشته شدن عده ای از حافظان در جنگ یمامه، از بین رفتن سوره هایی از قرآن نیست.
محمدی در اقامه دلیل برای مدعایش می آورد: زیرا عده دیگری از حافظان قرآن از صحابه و تابعان در آن زمان بودند و این که ادعا شود تا آن زمان سوره هایی از قرآن نوشته نشده بود، با تاریخ و روایات منافات دارد؛ زیرا روایات زیادی از شیعه و اهل سنت وارد شده است که تمام قرآن بر روی کاغذ، پوست، استخوان، شاخه های درخت خرما و … نوشته شده بود.
به زعم نگارنده، جان برتون از ابی بن کعب، ابوموسی اشعری، عروه بن زبیر و … مطالبی نقل کرده که دال بر تحریف و حذف بسیاری از آیات قرآن است و این روایات که در منابع اهل سنّت آمده است، با آیاتی که دلالت بر مصونیت قرآن از تحریف می کند، منافات دارد و هرچه مخالف قرآن است، طبق روایات «عرضه» مردود است و علاوه، این روایات با روایات قطعی و متواتر که دلالت بر عدم تحریف قرآن دارد، منافات دارد و اگر در این روایات دقّت شود، سست بودن ادعای جان برتون روشن خواهد شد؛ زیرا تعارضی که در این روایات هست، خود دلیل بر کذب آن هاست.
در مقام جمع بندی چنین به نظر می رسد که: مقالات دایرةالمعارف لایدن را به 3 دسته می توان تقسیم کرد:
1ــ مقالاتی که توسط برخی از شرق شناسان مغرض همچون اری ربین و دیگران نوشته شده است که حدود 20 درصد از حجم کتاب را تشکیل می دهند.
2ــ مقالاتی که نویسندگان آن فاقد غرض ورزی بوده ولی دارای خطای علمی در ارائه یا نتیجه گیری از مطالب هستند که میزان غیرقابل اغماضی را تشکیل می دهند.
3ــ مقالاتی که از لحاظ علمی قابل استفاده محققان می باشد.
یکی از مقالاتی که جزو دسته اول به شمار می آیند مقاله تشیع و قرآن است که ذیلاً ترجمه و نقدی از آن ارائه می شود.

3ــ ترجمه مقاله تشیع و قرآن

در حال حاضر، شیعه که با اکثریت اهل سنت در مورد مشروعیت معنوی و سیاسی جانشینی محمد[ص] اختلاف دارد، [حدود] ده درصد از جامعه اسلامی را شامل می شود، آن ها همانند اهل تسنن از مجموعه ای غنی از احادیث در علوم اسلامی مشتمل بر مجموعه ها و طبقه بندی های حدیثی( سند) همانند تفاسیر قرآنی برخوردارند. همان گونه که برداشت و تصور شیعیان از رهبری مشروع جامعه اسلامی با همتایان سنی آن ها متفاوت است، فهم آن ها از قرآن نیز متفاوت است. بنابراین، آنچه در پی می آید، ابتدا درباره رویکرد شیعه به قرآن، بحث خواهد کرد و سپس مروری بر اصول و روش های تفاسیر شیعی و مروری بر برخی از تفاسیر و آثار عمده شیعی خواهد داشت(1) و(2)

پی نوشت ها :

1.دانشجوی دکترای مدرسی معارف اسلامی گرایش قرآن و متون اسلامی
نشانی الکترونیکی: sharifi@quran.ac.ir
*تاریخ دریافت مقاله:1389/7/10
*تاریخ پذیرش مقاله: 1389/8/30

منبع: نشریه علوم و معارف قرآن کریم، شماره 8.