تفسير مأثور را توضيح دهيد، آيا مي‎توان به آن اعتماد نمود؟

 براي روشن شدن جواب، به نکاتي چند اشاره مي شود:
1. معناي تفسير: تفسير به معناي برگرفتن نقاب از چهره است،[1] و يا ظاهر و آشكار نمودن و بيان كردن معناي سخن در كلام است،[2] در نتيجه تفسير قرآن کريم يعني بيان نمودن و آشكار نمودن معناي آيات.
2. واژه ي مأثور، بر گرفته از «اثر» است. مأثور به چيزي گفته مي‎شود كه دلالت بر وجود چيزي داشته باشد،[3] مأثور به معناي خاص به آن دسته از آثار و سخناني گفته مي‎شود كه از پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ و ائمه اطهار به يادگار مانده است، كه به آن روايات و اخبار، هم گفته مي‎شود. در نتيجه مي‎توان به جاي تفسير مأثور، تفسير روائي، يا تفسير «بالاخبار» و يا «بالنقل» تعبير نمود. البتّه مأثور اعمّ از روايت است و روايت قدسي، دعا هاي وارده و ساير الهامات را نيز شامل مي شود.
3. انواع تفسير: تفسير به چند دسته تقسيم مي‎شوند: 1. ادبي مثل تفسير كشاف زمخشري 2. بلاغي (و بلاغتي) مانند تفسير روح المعاني 3. اجتماعي و تحليلي مانند (في ضلال القرآن) 4. تفسير عقلي مثل تفسير قرآن كريم ملاصدراي شيرازي 5. تفسير عرفاني مانند «غرائب القرآن» 6. ، مانند الميزان علاّمة طباطبايي و مجمع‎البيان 7. تفسير روائي، تفسير صافي فيض كاشاني و برهان و نورالثقلين و به طور كلّي شيوه‎هاي تفسيري ممكن است به يكي از چهار نحو باشد. 1. تفسير قرآن کريم با قرآن کريم 2. تفسير قرآن کريم با روايات و اخبار رسيده از معصومين 3. تفسير قرآن با اقوال صحابه و تابعين.[4] 4. تفسير به رأي كه انسان آراء خود را بر قرآن تحميل نمايند[5] بعد از بيان نكات فوق، جواب بخش اوّل سؤال اين است كه: مراد از تفسير بالمأثور، تفسير قرآن كريم، بر طبق سخنان و روايات رسيده (و اثر گذاشته شده) از پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ و ائمه اطهار ـ عليهم السّلام ـ  است. يكي از اصلي‎ترين وظيفه و رسالت رسول حقّ، همين تفسير قرآن بوده است چنان‎كه قرآن مي‎فرمايد: «خداوند بر مؤمنين منّت گذاشت چرا كه در بين آن ها رسولي از خودشان برانگيخت تا آيات خداوند را بخواند (و بيان نمايد) و كتاب و حكمت را به آن ها تعليم دهد[6] و در آيه ي ديگر مي‎فرمايد: «ما ذكر (قرآن) را بر تو نازل نموديم كه براي مردم بيان داري»[7] و هم‎چنين ائمه ي اطهار به عنوان عِدل (و ثقل) قرآن و راسخان در علم، بزرگترين رسالتشان بيان آيات و تفسير آن ها بوده است و چنان‎كه قرآن  كريم به صراحت تأويل و تفسير آيات را وظيفه ي راسخان در علم مي‎داند،[8] و راسخون در علم همان ائمه اطهار ـ عليهم السّلام ـ مي‎باشند.[9] براي تأييد اين مطلب به برخي از روايات اشاره مي‎شود:
1. امام باقر ـ عليه السّلام ـ فرمود: هيچ كس نمي تواند ادّعا كند كه تمام قرآن كريم را – ظاهر و باطن- آن را جمع‎آوري نموده است، جز اوصياي (پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ يعني ائمه اطهار ـ عليهم السّلام ـ).[10]2. و باز فرمود: هر كس ادّعا كند كه قرآن کريم را آن چنان كه نازل شده است جمع‎آوري نموده است، دروغ مي‎گويد. تنها كسي كه قرآن کريم را آن چنان كه فرود آمده بود جمع‎آوري و حفظ نموده است، علي بن ابي‎طالب و ائمه اطهار ـ عليهم السّلام ـ مي‎باشند.[11]3. امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: بخدا قسم من به كتاب خدا از اوّل تا آخرش آن چنان آگاهي دارم، گويا در كف دستم قرار دارد. خبر از آسمان و زمين و آينده و گذشته، در قرآن كريم آمده است. قرآن بيان‎كننده ي همه چيز است.[12]4. امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: خداوند تنزيل و تأويل را به پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ آموخت و پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ تمامي آن را به علي ـ عليه السّلام ـ آموخت.[13]5. علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: هيچ آيه‌اي نازل نشده است مگر آن‌كه مي‌دانم در مورد چه كسي و در كجا و بر چه كسي نازل شده است، (زيرا) خداوند به من قلب و عقل و زبان ناطق عنايت نموده است.[14]نتيجه اين شد كه تفسير مأثور يعني تفسيري كه با روايات پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ و معصومين ـ عليهم السّلام ـ آيات تبيين و تفسير شده باشند كه به نمونه‌هاي از روايات و تفسير روايي اشاره شد.
امّا جواب بخش دوّم سؤال، كه آمده است: آيا مي‌توان به آن اعتماد داشت؟ اگر مراد اين است كه به طور كلّي تفسير مأثور قابل اعتماد است يا نه؟ بايد گفت يكي از مطمئن‌ترين راه‌هاي تفسير قرآن کريم، تفسير قرآن کريم با رواياتي است كه از معصومين ـ عليه السّلام ـ رسيده است. و بالاتر اين که در تفسير قرآن کريم، نخست بايد به سراغ خود قرآن کريم رفت و سپس به روايات رجوع كرد و با كمك آن‌ها قرآن کريم را تفسير نمود و يا به تفسيرهاي كه از طريق معصومين ـ عليهم السّلام ـ رسيده است گردن نهاد. بلي اگر مراد اين باشد كه آيا تمامي رواياتي كه در تفسير قرآن وارد شده‌اند تك‌تك آن‌ها قابل اعتماد مي‌باشند، بايد گفت خير، هر خبر و روايتي كه به نام ائمه رسيده است حجيّت و اعتبار آن مطلق نيست، بلكه اعتبار آن شرائطي دارد، كه از جمله آن شرايط اين است، كه روايت از نظر سند تمام باشد (ناقل يا نانقلان حديث عادل و يا لااقل افراد مورد اطمينان (موثق) باشند)[15] و از نظر دلالت هم تمام باشد، گذشته از اين‌ها مخالف و معارض نداشته باشد و مخالفت (تبايني) و تقابلي با قرآن نداشته باشد، و اِلاّ قابل اعتبار و حجيّت نخواهد بود،[16] در نتيجه رواياتي هم كه درباره ي تفسير قرآن کريم وارد شده است از اين قاعده استثناء نيست و در اعتبار آن‌ها بايد شرائط حجيّت لحاظ شود.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. ترجمة تفسير صافي، فيض كاشاني، ج 1 مقدّمه.
2. ترجمة نمونه، آيت‌الله مكارم شيرازي، ج 1 مقدّمه.
3. ترجمة تفسير الميزان، علاّمه طباطبائي، ج 1 مقدّمه.
 
پي نوشت ها:
[1] . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميّه، چاپ هشتم، 1370، ج 1، ص 19، مقدمه.
[2] . راغب اصفهاني، مفردات راغب، نشر كتاب، چاپ دوّم، 1404 هـ . ق، ص 380.
[3] . همان، ص 9.
[4] . ر.ك: لجنةٌ من المحققين، نخبةُ التفاسير قم، المركز الثقافي للدروس من القرآن، ج 1، ص 4.
[5] . تفسير نمونه، پيشين، ج 1، ص 22، مقدّمه.
[6] . آل‎عمران: 3/ 164.
[7] . نحل: 27/ 44.
[8] . آل‎عمران: 3/ 7.
[9] . مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، داراحياء التراث العربي، ج 89، ص 20.
[10] . حسين بحراني، سيد هاشم، البرهان، قم، مؤسسه ي مطبوعاتي اسماعيليان، ج 1، ص 15.
[11] . همان، ص 15.
[12] . همان، ص 17.
[13] . همان، ص 15.
[14] . همان، ص 17، روايت 24.
[15] . مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، دارالنعمان بالنحف، چاپ دوّم، 1368 هـ . ق، ج 2، ص 69ـ71.
[16] . همان، ص 236ـ252.