خیلی از ما مسلمان ها بعد از سپری شدن ماه مبارک رمضان منتظر رسیدن روز عرفه هستیم تا اینکه یک بار دیگر فرصت های از دست رفته را جبران کنیم و آب رفته را به جوی برگردانیم، چرا که بر اساس منابع روایی روز عرفه روزی است که خدای متعال یک بار دیگر به شکل ویژه و vip از بنده هایش پذیرایی می کند و فرصتی استثنایی به انسان های نادم و پشیمان و گنهکار می دهد. امام صادق‏ (علیه السلام) می فرمایند: «تَخَیَّر لِنَفسِکَ مِنَ الدُّعاءِ ما أحبَبتَ واجْتَهِد ، فإنَّهُ (یَومَ عَرَفَه) یَومُ دُعاءٍ و مَسألَهٍ؛[1]هر چه می‏خواهی برای خود دعا بخوان و [در دعا کردن] بکوش که آن روز [روز عرفه ]روز دعا و درخواست است.»
 

دعا و نیایش امام حسین(ع) در روز عرفه تنها یک دعا برای آمرزش و بخش گناهان نیست؛ بلکه دعایی است که در کنار حمد و ثنای الهی و اعتراف به عجز و ناتوانی و قصور خود می توان  به کمک آن سکانس های زندگی الهی و سعادت بخش را آموخت، شاخص های سعادت بخشی که در قالب دعا و مناجات به انسان آموخته می شود شالوده های اصلی سبک زندگی قرآنی و اسلامی را به منصه ظهور می رساند.

در فرازهای ابتدای ادعیه و نیایش  روز عرفه ثانیه های زندگی را با حمد و ثنای الهی شروع می کنیم، خدایی که اگر اراده ی خیری برای بنده اش داشته باشد و یا اینکه قضایی را برای او در نظر بگیرد کسی را یارای ممانعت از آن را ندارد.[2] در تمام ادعیه هایی که از حضرات معصومین(ع) برای شیعیان و محبان به یادگار مانده اولین و مهمترین موضوعی که مورد توجه و تأکید قرار می گیرد، زندگی توحیدی است. قسمت های ارزشمندی از دعای روز عرفه نیز در مقام اصلاح نگرش توحیدی و الهی در زندگی مؤمنان است؛ چرا که این ذوات مقدس منادیان واقعی زندگی توحیدی هستند، که اگر زندگی توحیدی به معنای واقعی در جوامع انسانی نهادیه شود، دنیا بشر بوی آرامش و سعادت و شادکامی را به خود خواهد گرفت. کسی که خدا را بشناسد، در درجه اول او را دوست خواهد داشت،[3] و اگر او را به معنای واقعی دوست داشته باشد، اطاعتش خواهد کرد و از گناه و نافرمانی اجتناب خواهد کرد.[4] و الاّ کسی که نافرمانی و عصیان پروردگار خود را بکند در اصل دوستی، محبت و معرفت به خدای متعال ضعیف می باشد، کما اینکه در منابع روایی این چنین نقل شده است: امام محمد باقر (علیه السلام) می فرمایند: «ما عَرَفَ اَللهَ مَن عَصاهُ؛[5]خدا را نشناخته آن که نافرمانی اش کند.»
در پنجمین پلان به وقت عاشقی و مناجات به درگاه الهی، بار دیگر از کرده و گناهان خود توبه می کنیم و به سوی باری تعالی باز می گردیم و با استغفار و اشک ندامت دست یاری و کمک به سوی باری تعالی دراز می کنیم، چرا که اکسیر استغفار شفای بیماری های روحی و روانی است، و بسیاری از گره ها و مشکلات سخت و صعب الاعلاج زندگی را باز می کند،

بعد از اقرار به بزرگی و عظمت باری تعالی و کمال لطف و رحمتی که نسبت به  بندگانش دارد، در سفره معرفت دعای عرفه می آموزیم که کاستی و نقایص و مشکلات نه از جانب باری تعالی بلکه از ضعف و سستی بنده عاصی و گنهکار است، آموزه بسیار ارزشمندی که ریشه در معارف وحیانی و قرآنی دارد. «ما أَصابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ وَ أَرْسَلْناکَ لِلنَّاسِ رَسُولاً وَ کَفى‏ بِاللَّهِ شَهیداً؛[6] (آرى،) آنچه از نیکی ها به تو مى‏رسد، از طرف خداست؛ و آنچه از بدى به تو مى‏رسد، از سوى خود توست. و ما تو را رسول براى مردم فرستادیم؛ و گواهى خدا در این باره، کافى است!»، در فراز های میانی دعای امام حسین(ع) در روز عرفه بخشی از دعا به کاستی ها و ضعف های انسانی اختصاص می یابد و به درگاه الهی این چنین دست به استغاثه بر می داریم:« اَنـَا الَّذى اَسَاْتُ اَنـَاالَّذى اَخْطَاْتُ اَنـَاالَّذى هَمَمْتُ اَنـَاالَّذى جَهِلْتُ اَنـَاالَّذى غَفَلْتُ اَنـَا الَّذى سَهَوْتُ اَنـَا الَّذِى اعْتَمَدْتُ اَنـَا الَّذى تَعَمَّدْتُ؛[7] منم که بد کردم، منم که خطا کردم، منم که قصد گناه کردم، منم که نادانى نمودم، منم که غفلت ورزیدم، منم که اشتباه کردم، منم که به غیر تو اعتماد کردم، منم که در گناه تعمّد داشتم، منم که وعده کردم، منم که وعده شکستم، منم که پیمان شکنى نمودم.»
 

در قسمت هایی از دعای ارزشمند عرفه با برشمردن نعمت های الهی به نوعی در مقام شکرگزاری و قدردانی از خدای متعال دست به دعا وخاکساری برمی داریم، بنده ای که نعمت های فراوان باری تعالی را در زندگی خود مشاهده نکند به نوعی در شناخت خدا با کاستی و نقص و کفران مواجه خواهد شد، از این رو امام با علم و معرفت به وجود این چنین دردهایی نسخه ای معرفتی در حوزه نعمت شناسی را در پیش روی مناجات کننده گان قرار می دهد: «اى که شکرم براى او اندک است ولى محرومم نساخت، خطایم بزرگ شد، پس رسوایم نکرد، و مرا بر نافرمانی ها دید، ولى در بین مردم رسوایم ننمود، اى که در خردسالی حفظم نمود، و در بزرگسالى رزقم داد، اى که عطاهایش نزد من شماره نشود، و نعمت هایش تلافى نگردد، اى که با من به خیر و احسان روبرو شد، و من با بدى و نافرمانى با او روبرو گشتم، اى که به ایمان هدایتم نمود، پیش از آنکه سپاس نعمت هایش را بشناسم، اى که در بیمارى خواندمش، پس شفایم داد،و در حال برهنه گی پوشاند مرا، و در حال گرسنگى سیرم کرد و در حال تشنگى سیرابم نمود، و در حال خوارى، عزّتم بخشید، و در حال نادانى معرفتم بخشید.»[8]

در فرازهایی از دعای منسوب به امام حسین(ع) در روز عرفه نوع خضوع و خشوع در برابر باری تعالی را می آموزیم، به این معنا که اگر بناست به در گاه الهی حاجت و درخواستی را داشته باشیم این رجوع کردن به باری تعالی با تکبر و خود بزرگ بینی میسر نخواهد شد، بلکه انسان باید در اوج خشوع و خاکساری به درگاه الهی مراجعه نماید و خود را تسلیم آستان دوست نماید: «فَها اَنـَا ذا یا اِلـهى بَیْنَ یَدَیْکَ یا سَیِّدى، خاضِعٌ ذَلیلٌ حَصیرٌ حَقیرٌ لا ذُو بَر آئَهٍ فَاَعْتَذِرُ وَلا ذُو قُوَّهٍ فَاَنْتَصِرُ وَلا حُجَّهٍ فَاَحْتَجَ ُّ بِها وَلا قائِلٌ لَمْ اَجْتَرِحْ وَلَمْ اَعْمَلْ سُوَّءاً وَما عَسَى الْجُحُودَ وَلَوْ جَحَدْتُ یا مَوْلاىَ یَنْفَعُنى کَیْفَ وَاَنّى ذلِکَ وَجَوارِحى کُلُّها شاهِدَهٌ عَلَىَّ بِما قَدْ عَمِلْتُ وَعَلِمْتُ یَقیناً؛[9]هم اینک اى خداى من در برابرت هستم، ای آقاى من، فروتن و خوار، درمانده و کوچک، نه دارنده زمینه برائتم، تا عذرخواهى کنم، و نه نیروى که یارى بطلبم، و نه دلیلى که با آن احتجاج نمایم، و نه گوینده اى هستم که گناه و کار بد نکرده باشم، انکار گناه کجا؟ بر فرض اگر انکار می کردم، چه سود می داد، چگونه؟ و چسان این معنا ممکن شود، و حال آنکه همه اعضایم بر آنچه عمل کردم بر من گواهند.»

در پنجمین پلان به وقت عاشقی و مناجات به درگاه الهی، بار دیگر از کرده و گناهان خود توبه می کنیم و به سوی باری تعالی باز می گردیم و با استغفار و اشک ندامت دست یاری و کمک به سوی باری تعالی دراز می کنیم، چرا که اکسیر استغفار شفای بیماری های روحی و روانی است، و بسیاری از گره ها و مشکلات سخت و صعب الاعلاج زندگی را باز می کند، و درهای لطف و رحمت باری تعالی را به روی بندگان باز می کند.[10]« لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ سُبْحانَکَ اِنّى کُنْتُ مِنَ الْمُسْتَغْفِرینَ.»

پی نوشت ها
[1]. التهذیب الأحکام ، ج 5 ، ص 182.
[2]. إقبال الأعمال، ج‏1، ص339. «اَلْحَمْدُ لله الَّذى لَیْسَ لِقَضآئِهِ دافِعٌ وَلا لِعَطائِهِ مانِعٌ وَلا کَصُنْعِهِ صُنْعُ صانِعٍ»
[3]. مجموعه ی ورام ،ج1 ،ص52. «امام حسن(علیه السلام): مَن عَرَفَ اللَّهَ أحَبَّهُ؛ هر کس خدا را بشناسد، دوستش بدارد.»
[4]. آل عمران، آیه 31. «قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونی‏ یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ؛ بگو: «اگر خدا را دوست مى‏دارید، از من پیروى کنید! تا خدا (نیز) شما را دوست بدارد؛ و گناهانتان را ببخشد؛ و خدا آمرزنده مهربان است.»
[5]. تحف العقول، ص294.
[6]. سوره مبارکه نساء، آیه 79.
[7]. البلد الأمین و الدرع الحصین، ص255.
[8]. فراز هایی از دعای عرفه:  یا مَنْ قَلَّ لَهُ شُکْرى فَلَمْ یَحْرِمْنى وَعَظُمَتْ خَطیَّئَتى فَلَمْ یَفْضَحْنى وَرَ انى عَلَى الْمَعاصى…
[9]. همان.
[10]. سوره نوح آیات، 10-12. فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً؛یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً؛وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً؛به آنها گفتم: «از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است …تا بارانهاى پربرکت آسمان را پى در پى بر شما فرستد، و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند و باغهاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختیارتان قرار دهد!.