از سخنان بزرگان استفاده مي شود كه اولين كار لازم براي محصل علوم ديني اين است كه در صدد تصفيه ي دل و تطهير روان و تهذيب نفس خود باشد؛ زيرا تا شست و شوي قلب از آلودگي ها و صفات شيطاني و رذائل نفساني تحقق نيابد، هيچ چيز حتي علم انسان را نجات نمي دهد. علم به سان ابزار جراحي است كه اگر در دست متخصصِ متدين باشد جان انسان هايي را نجات مي دهد و اگر دست شخصِ بي بند و بار افتد بلاي جان مردم خواهد شد.
در روايات، از عالمان غير مهذب مذمت بسيار شده و خطر آنان فوق العاده بزرگ تلقي شده است. اميرالمؤمنين علي عليه السلام مي فرمايد:
قَصَمَ ظَهري عالِمٌ مُتَهَتِّكٌ وَ جاهِلٌ مُتَنَسّكٌ، فَالجاهِلُ يَغُشُّ الناسَ بِتَنَسُّكِهِ وَ العالِمُ يُنَفِّرُهُم بِتَهَتُّكِهِ؛(1)
دو گروه كمر مرا شكستند؛ دانشمندان بي شرم و پرده دَر، و نادان مقدس نما، نادان با تظاهر به پارسايي مردم را فريب مي دهد، و عالم دريده و بي پروا، با پرده دري خود انسان ها را از دين گريزان مي كند.
حضرت امام خميني قدس سره در اين موضوع گفتارهاي بس ارزنده اي دارند كه قسمت هايي از آن نقل مي شود:
اگر خداي نخواسته در مركز علم، خود را اصلاح نكرديد به هر جا كه برويد مردم را منحرف ساخته به اسلام و روحانيت بدبين خواهيد كرد. اگر شما درس بخوانيد ممكن است عالم شويد ولي بايد بدانيد كه ميان مهذب و عالم خيلي فاصله است. هرچه اين مفاهيم در قلب سياه و غير مهذب انباشته گردد حجاب زيادتر مي شود، در نفسي كه مهذب نشده علم حجاب ظلماني است، علم نور است ولي در دل سياه دامنه ظلمت و سياهي را گسترده تر مي سازد.
مواظب باشيد مبادا پنجاه سال با كدّ يمين و عرق جبين در حوزه ها جهنم كسب نماييد، به فكر باشيد، در زمينه ي تهذيب و تزكيه ي نفس و اصلاح اخلاق برنامه تنظيم كنيد. خدا نكند انسان پيش از آن كه خود را بسازد جامعه به او روي آورد و در ميان مردم نفوذ پيدا كند، خود را مي بازد. تا ريش سفيد نشده كاري بكنيد.(2)

سخني از آقا نجفي قوچاني

عالم آگاه، مرحوم آية الله نجفي قوچاني رحمه الله مي نويسد:
… و بالجمله، طلبه بايد اولاً در تغسيل باطن خود جديت نمايد، و چنانچه در اول طفوليت است و باطن او هنوز چركين و نجس نشده، مواظب باشد كه نجس نشود. پس در اولين وهله، از روي تقليت هم كه باشد علم و اخلاق را دارا بشود، پس از آن با جديت مشغول تحصيل حقيقت علم گردد. (3)
بي گهر را علم و فن آموختن *** دادن تيغ است دست راهزن
تيغ دادن در كف زنگي مست *** به كه افتد علم ناكس را به دست
علم و مال و منصب و جاه و قران *** فتنه آرد در كف بدگوهران
چون قلم در دست غداري فتاد *** لاجرم منصور بر داري فتاد(4)

شرايط صدرالمتألهين براي پذيرش شاگرد

از تمام ايران براي استفاده از درس صدرالمتألهين به شيراز مي رفتند و استاد شاگرد را نمي پذيرفت مگر اين كه شاگرد چند شرط را بپذيرد و بدان عمل نمايد. از جمله: در صدد تحصيل مال نباشد مگر به اندازه ي تحصيل معاش، درصدد تحصيل مقام نباشد و معصيت نكند.
اگر شاگرد اين شرط ها را مي پذيرفت و بدان عمل مي كرد، ملاصدرا موافقت مي نمود كه او را در جرگه ي شاگردان بنشاند و گرنه به او مي گفت كه در جاي ديگر تحصيل كند.(5)
محمد زكرياي رازي، در صفات دانشجويان پزشكي مي گويد: « واجب است كه دانشجوي پزشكي، طب را براي جمع مال نخواهد، بلكه متذكر باشد كه نزديك ترين مردم به خدا، عالم ترين و عادل ترين و مهربان ترين آنها به مردم است».(6)
عالم ديني تا زماني كه خود را مهذب نكرده نبايد متصدي مشاغل اجتماعي- ديني، مانند امامت جمعه و جماعت و منبر و تبليغ رسمي بشود و به تجربه ثابت شده كه زيان اين امر بيش از سودش خواهد بود.

سفارشي به طلاب

به طلابي كه خواهان سعادت خويشند توصيه مي شود كتاب هاي زير را -نه يك بار بلكه چندين بار- بخوانند:
1. منية المريد، تأليف شهيد ثاني رحمه الله. ميرزاي شيرازي رحمه الله درباره ي اين كتاب گفته است:
چقدر شايسته است كه اهل علم، مواظبت نمايند به مطالعه ي اين كتاب شريف، و مُتَأدِّب شوند به آداب مزبوره ي در آن. (7)
2.معراج السعادة؛ يكي از نويسندگان معاصر درباره ي اين كتاب مي نويسد: … اين كتاب، اهميت بسيار دارد و بايد كتاب باليني طلبه باشد؛ يعني، كتابي كه هر شب مقداري بخواند و خود را- اگرچه با تمرين بسيار و زحمت- با آن منطبق كند، چون بعضي كتاب ها مطالعه اي نيست؛ يعني، اين طور نيست كه انسان بخواند و كنار بگذارد مانند داستان كه مي خوانند و كنار مي گذارند؛ مثلا، اگر شما كتابي درباره ي دستورات ورزشي بگيريد و بخوانيد و كنار بگذاريد چه سودي دارد؟ … كتب اخلاق هم همين طور است؛ بايد انسان فصل هايش را، صفحاتش را يكي يكي بخواند و عمل كند و خود را از نو بسازد و چون در يك مرحله موفق شد، به مرحله ي ديگر برود. (8)
3. تذكرة المتقين؛ اين كتاب، مجموعه ي نامه ها و نوشته هايي است از سه تن از اساتيد بزرگ علم اخلاق: مرحوم مولي حسينقلي همداني، سيداحمد كربلايي و شيخ محمد بهاري همداني در زمينه ي مسائل اخلاقي و طريق سلوك الي الله. (9)

پي نوشت ها :

1. منية المريد، ص 181 و بحار الانوار، ج2، ص 111.
2. جهاد اكبر ( چاپ شده همراه ولايت فقيه با نام نامه اي از امام موسوي كاشف الغطا) به ترتيب، ص 204، 205، 212، 216، با تلخيص.
3. سياحت شرق، ص 214.
4. مثنوي، ص 696-697 ( تصحيح نيكلسون، چاپ اميركبير).
5. ملاصدرا فيلسوف و متفكر بزرگ اسلامي، ص 186.
6. رسائل فلسفيه، ( محمدبن زكرياي رازي، تحقيق كراوس، قاهره، 1939) ص 108؛ به نقل نور علم، ش 7، ص 127؛ مقاله ي « نقش علم و صنعت در جامعه ي اسلامي».
7. منية المريد، ص 6، 55، مقدمه.
8. هويت صنفي روحاني، ص 97-98.
9. نُقَباء البشر، ج1، ص 88.

منبع مقاله :
مختاري، رضا، (1386)، گزيده سيماي فرزانگان، قم: بوستان کتاب، چاپ ششم