بدون شک با شنیدن واژه‌ی «تورات»، یهودیت به ذهن متبادر می‌شود. اگر از یک محقق ادیان یا حتی کسی که اندک آشنایی با دیانت یهود دارد، خواسته شود که مصداق کلمه‌ی «تورات» را مشخص کند، او بی‌درنگ به کتابی اشاره می‌کند که منسوب به حضرت موسی (علیه‌السلام) است. البته این درست است و روشن‌ترین مصداق این واژه همین کتاب است. اما این کلمه در تاریخ یهودیت کاربردهای دیگری نیز داشته است و در واقع کاربردهای این واژه، تاریخی از تحولات را با خود به همراه دارد. همچنین درباره‌ی تعیین ریشه‌ی لغوی این کلمه و نیز معنای لغوی آن بحث‌های فراوانی صورت قرار گرفته است که بحث از معنای لغوی واژه‌ی «تورات» و نیز سیر تحول کاربردهای آن موضوع این مقاله است که در چند محور به آن می‌پردازیم.

تورات، معنا و ریشه

برای این کلمه ریشه‌های زیادی بیان کرده‌اند که عمدتاً از کاربردهای آن در متون مقدس عبری [عهد قدیم] گرفته شده، اما هیچ کدام از این پیشنهادها به اثبات نرسیده است. (1) برخی گمان می‌کنند که اصل و ریشه‌ی این واژه از horah گرفته شده که به معنای الهام الهی یا پیشگویی است و برخی معتقدند که خود این واژه هم از کلمه آکدی tartu، به معنای وحی و پیشگویی تأثیر پذیرفته است. به هر حال این نظریه مورد استقبال واقع نشد و برخی ریشه‌ی عبری yarah به معنای «تعیین کردن» را، که در مواردی مانند تعیین کردن سرنوشت یا تعیین کردن امور آینده با قرعه کاربرد دارد، پیشنهاد کرده‌اند. اما تمام پیشنهادهای مطرح شده در این باره بسیار ذهنی و نظری هستند و تعیین اینکه کاربرد اولیه‌ی این واژه به کدام یک از حوزه‌های وحی و پیشگویی، تعلیم و تربیت، حقوق و شریعت یا دیگر حوزه‌های فعالیت تعلق داشته، غیرممکن است. (2) پس چاره‌ای جز این نیست که از بحث ریشه‌یابی لغوی کلمه‌ی تورات چشم‌پوشی کرد و به سراغ کاربردهای آن در متن مقدس عهد قدیم رفت تا شاید از لابه‌لای این کاربردها به معنای واژه نزدیک شد.
کلمه‌ی «تورات» در زبان انگلیسی و دیگر زبان‌های اروپایی به «قانون» ترجمه شده است. این ترجمه از نسخه‌ی یونانی عهد قدیم سبعینیه نشئت گرفته که در آن «تورات» به «nomos» به معنای «قانون» ترجمه شده است. بعدها نیز در ترجمه‌های لاتینی که از روی نسخه‌ی سبعینیه صورت گرفت کلمه‌ی «nomos» را به «lex» به معنای «قانون» ترجمه کرده‌اند. (3)
اما آیا تورات در متن عبری نیز به همین معنا به کار رفته است؟ خیر، زیرا دانشمندان این را رد می‌کنند و در واقع آن ترجمه را خطا می‌دانند. آنان بر‌آن‌اند که کلمه‌ی «تورات» در متن عبری به معنای تعلیم و آموزش بوده و مقصود از آن تعلیم خدا به قوم اسرائیل است. (4) البته گفته می‌شود که کلمه‌ی «nomos» یونانی هم به معنای «قانون» صرف نیست و معنایی وسیع‌تر دارد (5) و ترجمه‌ی آن به «lex» لاتینی دقیق نبوده است. در مجموعه‌ی عهد قدیم، کلمه‌ی «تورات» به چند گونه به کار رفته است. گاهی این کلمه به یک عمل یا شعائر دینی اضافه می‌شود: «تورات قربانی سوختنی» (لاویان، 6: 9)، «تورات قربانی جرم» (همان، 7: 1)، «تورات نذیره» (اعداد، 6: 13 و 21). گاهی به مضافٌ الیه این کلمه، شعائر و اعمال متعددی عطف شده است: «این است تورات قربانی سوختنی و هدیه آردی و قربانی گناه و قربانی جرم و قربانی تقدیس و ذبیحه سلامتی» (لاویان، 7: 37)؛ «این است تورات برای هر بلای برص و برای شعفه. و برای برص رخت و خانه. و برای آماس و قوباء و کلمه براق. و برای تعلیم دادن که چه وقت نجس می‌باشد و چه وقت طاهر، این تورات برص است» (لاویان، 14: 54-57). همچنین گاهی پس از بیان مجموعه‌ای از مقررات به آنها با کلمه‌ی «تورات» اشاره می‌شود: «و خداوند به موسی و هارون گفت این است فریضه فصح… یک تورات خواهد بود برای اهل وطن و به جهت غریبی که در میان تو نزیل شود» (خروج، 12: 43-49).
به نظر می‌رسد که در فقرات فوق گریزی از ترجمه‌ی کلمه «تورات» به «قانون» نباشد. و به همین دلیل در ترجمه‌های انگلیسی (و نیز فارسی و عربی» عموماً در چنین مواردی این کلمه به «قانون»، «مقررات»، «احکام» و مانند اینها برگردانده شده است. اما آیا از این موارد می‌توان استنباط کرد که معنای لغوی آن همین «قانون» است؟ برخی بر آن‌اند که این موارد قدری ترجمه به «قانون» را موجه می‌سازد. (6) برخی دیگر هم می‌گویند که در پشت همه‌ی این موارد معنای تعلیم و آموزش نهفته است. (7)
کاربرد دیگر این کلمه در مجموعه‌ی عهد قدیم به گونه‌ای است که اشاره به کتاب خاص حضرت موسی، یعنی اسفار پنج‌گانه، دارد: «و این است توراتی که موسی پیش روی بنی‌اسرائیل نهاد» (تثنیه، 4: 44)؛ «موسی برای ما توراتی امر فرمود که میراث جماعت یعقوب است» (تثنیه، 4: 33)؛ «فقط قوی و بسیار دلیر باش تا برحسب تمامی توراتی که بنده‌ی من موسی تو را امر کرده است متوجه شده عمل نمایی» (یوشع)؛ «برحسب آنچه در تورات موسی مرد خدا مکتوب است» (عزرا، 3: 2)؛ «تورات بنده‌ی من موسی را که آن را با فرایض و احکام به جهت تمامی اسرائیل در حوریب امر فرمودم، به یاد آورید» (ملاکی، 4: 4). هر چند کلمه‌ی تورات در فقرات فوق نیز در ترجمه‌های لاتینی، و به تبع آنها ترجمه‌های انگلیسی، به قانون ترجمه شده است، اما برخی معتقدند که این موارد اشاره به کتابی خاص، یعنی اسفار پنج‌گانه تورات دارد، که کتاب خاص حضرت موسی است و در مجموعه‌ی عهد قدیم قسیم کتاب‌های انبیا و نوشته‌هاست. (8)
معانی متعدد کلمه‌ی «تورات» در عهد قدیم تعیین دقیق کاربردهای این واژه را دشوار کرده است. برای مثال برخی نویسندگان احتمال داده‌اند که برخی از کاربردهای این واژه در سفر تثنیه اشاره به خود این کتاب باشد. یا برخی از کاربردهای واژه‌ی «تورات» در کتاب‌های حکمت به گونه‌ای است که حال و هوایی متفاوت را به ذهن می‌آورد: در تورات مرد حکیم چشمه‌ی حیات است (امثال سلیمان، 13: 14)، «ای پسر من، تأدیب پدر خود را بشنو و تورات مادر خویش را ترک منما» (همان، 1: 8). در دو فقره‌ی فوق واژه‌ی تورات به معنای صرف تعلیم و آموزش به کار رفته است. (9) شاید بتوان گفت در مجموعه‌ی عهد قدیم سه مصداق برای واژه‌ی «تورات» بارزتر می‌نماید: 1) آیین یا حکمی خاص یا مجموعه‌ای از احکام؛ 2) تعلیم و آموزش، چه از ناحیه‌ی خدا و چه افراد دیگر؛ 3) کتاب خاص حضرت موسی یا اسفار پنج‌گانه؛ و از آنجا که مجموعه‌ی عهد قدیم را یهودیان و مسیحیان معتبر و مقدس می‌دانند پس این کاربردها هم باید بین آنان مشترک باشد. در اناجیل و در سخنان منسوب به حضرت عیسی (علیه‌السلام) کلمه‌ی «تورات» چندین بار به کار رفته و عموماً به معنای اسفار پنج‌گانه است؛ چرا که این کلمه اکثراً به کتاب‌های انبیا عطف شده است: «نیامده‌ام تا تورات یا صحف انبیا را باطل سازم» (متی، 5: 17)؛ «در این دو حکم تورات و نوشته‌های انبیا خلاصه شده است» (همان، 22: 40).
البته واژه‌ی تورات، در طول تاریخ دین یهودیت، توسعه یافت و کاربردهای دیگری هم پیدا کرد که ویژه‌ی یهودیت است.

تورات کتبی و تورات شفاهی

یکی از توسعه‌های معنای کلمه «تورات» در ادبیات تلمودی صورت گرفته است. در این ادبیات، و بالتبع در یهودیت پس از آن، این اعتقاد وجود داشته که حضرت موسی (علیه‌السلام) دو تورات آورده است، یکی مکتوب و دیگری شفاهی. براساس این اعتقاد حضرت موسی (علیه‌السلام) در سینا مطالب زیادی را از جانب خداوند دریافت کرد که بخش کوچکی از آن اسفار پنج‌گانه است. او علاوه بر این اسفار، همه تعالیمی را که انبیای پس از او آورده‌اند دریافت کرد؛ تعالیمی که در مجموعه‌ای، گرد آمد که مسیحیان آن را عهد قدیم و یهودیان آن را عهد می‌نامند و کل این مجموعه «تورات کتبی» خوانده می‌شود. اما حضرت موسی تعالیم دیگری را هم دریافت کرد و به بنی‌اسرائیل سپرد که مکتوب نبود، بلکه قرن‌ها سینه به سینه می‌گشت تا اینکه سرانجام در قالب تلمود مکتوب گردید.
مطابق این اصطلاح، تمام آنچه موسی از ناحیه‌ی خداوند دریافت کرد «تورات» خوانده می‌شود. (10) پس «تورات» مساوی است با تمام آنچه خداوند به حضرت موسی وحی کرده است که، بخشی از این مجموعه را خود حضرت موسی مکتوب نمود، و به اعتقاد یهودیت و مسیحیت سنتی، همین اسفار پنج‌گانه‌ی تورات فعلی است. بخشی دیگر را هم مشایخ و انبیای بنی‌اسرائیل به رشته‌ی تحریر درآوردند، که دیگر قسمت‌های مجموعه‌ی عهد قدیم، بعضی بخش‌های انبیا و نوشته‌هاست.
بخش سوم، تورات شفاهی است که در سده‌های نخست میلادی دانشمندان یهودی آن را به کتابت درآورند. دانشمندان یهودی در دوره‌ای که به دوره‌ی تلمودی معروف است و از چند قرن قبل از میلاد مسیح آغاز می‌شود و چند قرن پس از آن پایان می‌یابد، تلاش بسیاری را در تبیین این کاربرد جدید از واژه‌ی «تورات» و مستند ساختن آن به متون اولیه انجام داده‌اند. آنان در سده‌های قبل از میلاد و اندکی پس از آن، با این مشکل روبه‌رو بوده‌اند که گروهی از یهودیان با نفوذ، که صدوقیان خوانده می‌شدند، تنها اسفار پنج‌گانه را قبول داشتند و بخش‌های دیگر مجموعه‌ی عهد قدیم و نیز آنچه را تورات شفاهی خوانده می‌شد، قبول نداشتند. (11) از سوی دیگر با پیدایی مسیحیت و جدایی آن به صورت دینی جدید از دیانت مادر، یعنی یهودیت، مشکل جدی‌تر شد، چرا که مسیحیان نیز مجموعه‌ی عهد قدیم را قبول داشتند، اما سنت شفاهی را نمی‌پذیرفتند.
بنابراین بر دانشمندان یهود طرف‌دار سنت شفاهی لازم بود که از مجموعه‌ی عهد قدیم و به ویژه اسفار پنج‌گانه مستندی برای این کاربرد بیابند. آنان در این تلاش خود به فقراتی از اسفار پنج‌گانه استناد کرده‌اند که نمونه‌ی آن آیه‌ی 12 از باب 24 سفر خروج است: «خداوند به موسی فرمود، نزد من به کوه بالا بیا و آنجا باش، تا لوح‌های سنگی و قانون و احکامی را که نوشته‌ام تا ایشان را تعلیم دهی، به تو عطا کنم».
دانشمندان یهود درباره‌ی این آیه گفته‌اند: مقصود از «لوح‌های سنگی» ده فرمان است. «قانون» اشاره به اسفار پنج‌گانه است و منظور از «احکام» متن اصلی تلمود یعنی «میشنا» است.
عبارت «که نوشته‌ام» اشاره به بخش‌های انبیا و نوشته‌ها از عهد قدیم دارد. مقصود از عبارت «تا ایشان را تعلیم دهی» شرح و تکلمه‌ی میشنا، یعنی «گمارا» است. بنابراین مطابق این آیه حضرت موسی در کوه سینا همه‌ی کتاب‌های عهد قدیم و تلمود را از خداوند دریافت کرده است. (12) اما این دانشمندان از این هم فراتر رفتند و ادعا کردند که تنها به خاطر تورات شفاهی بود که خداوند با قوم اسرائیل عهد و پیمان بست؛ چون آمده است: «خداوند به موسی گفت این سخنان را تو بنویس زیرا که به حسب این سخنان عهد با تو و با اسرائیل بسته‌ام» (خروج، 27: 34). آنان معتقدند که کلمه‌ی «بنویس» اشاره به تورات کتبی دارد؛ در حالی که عبارت «این سخنان» اشاره به تورات شفاهی می‌کند. (13) همچنین در شماره پنجم از باب بیست و ششم سفر پیدایش کلمه‌ی «تورات» به صورت جمع آمده است و مقصود از «تورات‌ها» تورات کتبی و شفاهی است. (14) اما دانشمندان یهود درباره‌ی اینکه چه نیازی بود تا خداوند دو «تورات» به حضرت موسی بدهد، گفته‌اند: احکام تورات کتبی برای آن بود که قوم اسرائیل با عمل به آنها شایستگی کسب کند. اما «تورات شفاهی» برای آن آمده است که قوم اسرائیل را از گروه‌های دیگری که مدعی هستند از قوم اسرائیل‌اند و به تورات عمل می‌کنند، یعنی مسیحیان، متمایز سازد؛ زیرا مسیحیان هم مدعی بودند که عهد قدیم را قبول دارند. (15)

تورات به مثابه یک دیانت

توسعه‌ی دیگری که در کاربرد واژه‌ی «تورات» صورت گرفته، مربوط به اواخر دوره‌ی تلمودی است. در این کاربرد جدید کلمه‌ی «تورات» به کتابی خاص اشاره ندارد، بلکه به دیانتی خاص اشاره می‌کند. از آن زمان به بعد وقتی یک متدین می‌خواهد به دیانت خود اشاره کند «تورات» را به کار می‌برد، یعنی آن چیزی که در زبان دانشمندان غیر متدین به این دین خاص از آن به «یهودیت» (16) و در زبان فرد مؤمن از آن به «تورات» تعبیر می‌شود. (17)
مطابق کاربرد اخیر، واژه‌ی «تورات» به طور مستقیم به کتابی خاص اشاره ندارد، بلکه مقصود از آن مجموعه اعتقادات، اخلاقیات، احکام و شعائری است که از متون وحیانی برداشت شده است. در ادبیات تلمودی از واژه‌ی «تورات» بسیار زیاد استفاده شده که ظاهراً در بسیاری از موارد مقصود از آن همین معنای اخیر است. برای نمونه در این کتاب بر تحصیل تورات بسیار تأکید شده و گاهی تعبیر به گونه‌ای است که فرد نباید به هیچ چیز دیگری غیر از آن بپردازد. (18) حال آنکه بحث‌های زیادی از دانشمندان یهود در تلمود آمده است که رابطه‌ی دوری با کتاب تورات یا مجموعه‌ی عهد قدیم دارد. پس مقصود از تحصیل تورات یا تعلیم آن که مورد تأکید قرار گرفته، تحصیل علوم دینی است و البته این علوم با متون مقدس بی‌ارتباط نیستند، بلکه مستند به آنها هستند. بنابراین وقتی یک دانشمند تلمودی کلمه‌ی «تورات» را به کار می‌برد و بر تحصیل یا تدریس یا اندیشه در آن تأکید می‌کند، مقصود او کتاب خاصی نیست، بلکه مقصود یک جهان‌بینی و یک شیوه‌ی زندگی است. در واقع کلمه‌ی «تورات» نمادی است که همه‌ی اصول و فروع دیانتی را که «یهودیت» خوانده می‌شود، در برمی‌گیرد. (19)

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

هرچند کلمه‌ی «تورات» کتاب خاص حضرت موسی (علیه‌السلام) یعنی اسفار پنج‌گانه را به ذهن می‌آورد و شناخته شده‌ترین مصداق همان است، اما این واژه در دو دین یهودیت و مسیحیت کاربردهای دیگری هم داشته است. واژه‌ی «تورات» علاوه بر اسفار پنج‌گانه حضرت موسی برای کل عهد قدیم و کل متون مقدس یهودی که شامل مجموعه عظیم تلمود می‌شود، و دیانتی که «یهودیت» خوانده می‌شود، به کار رفته است. بنابراین اگر در متنی از واژه‌ی «تورات» استفاده شده، نمی‌توان به صورت قطعی از آن اسفار پنج‌گانه را برداشت کرد. برای نمونه در قرآن مجید و روایات اسلامی متعدد به تورات اشاره شده، یا مطلبی از آن نقل شده است. ممکن است مطلب نقل شده در اسفار پنج‌گانه یافت نشود، اما این مشکلی ایجاد نمی‌کند، چرا که ممکن است در تلمود موجود باشد و در عصر ظهور اسلام، که پس از دوره تلمودی بوده کل متون مقدس یهود به این نام خوانده می‌شده است.

پی‌نوشت‌ها:

1. Eliade, The Encyclopedia of Religion, p. 556.
2. Contemporary Jewish Religious Thought, pp. 995-996.
3. Harper’s Bible Dictionary, p. 1083.
4. Loc. cit., and The Oxford Companion to the Bible, p. 747.
5. Loc. cit.
6. Loc. cit.
7. Encyclopedia Judaica, vol. 15, p. 1236.
8. Ibid., vol. 15, p. 123; Contemporary Jewish Religious Thought, p. 997.
9. Encyclopedia Judaica, vol. 15, p. 1236.
10. Contemporary Jewish Religious Thought, p. 996.
11. کلاپرمن، تاریخ قوم یهود، ج 2، ص 98-99.
12. کُهن، گنجینه‌ای از تلمود، ص 165.
13. همان جا؛ Ibid., vol. 15, p. 1236.
14. Ibid., vol. 15, p. 1236.
15. گنجینه‌ای از تلمود، ص 163-164.
16. Judaism.
17. ibid., vol. 3, p. 1447.
18. گنجینه‌ای از تلمود، ص 154-155.
19. TEJ, V. 3, P. 1448.

منبع مقاله :
سلیمانی اردستانی، عبدالرحیم؛ (1396)، بررسی متنی و سندی متون مقدس یهودی – مسیحی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، پژوهشکده‌ی تحقیق و توسعه‌ی علوم انسانی، چاپ اول.