جايگاه خانواده را از ديدگاه قرآن تبيين كنيد؟

خانواده از ديدگاه قرآن، از جايگاه محوري و كليدي برخوردار است و هسته‌ي مركزي شكل‌گيري جامعه را تشكيل مي‌دهد.[1] خانواده از منظر قرآن شريف، خشت بناي اجتماع است. جايگاه خانواده، در ساختمان جامعه، هم چون «اتم» در ساختان اجسام طبيعي است. اگر خانواده سالم و صالح و استوار باشند. مي‌توان به داشتن جامعه‌اي سالم، صالح و متعالي و استوار اميدوار بود.[2] به صورت پيوند رفت و برگشتي: خانواده سالم مساوي با جامعه‌اي سالم.
از اين جهت قرآن شريف، جايگاه خانواده را در عرصه‌هاي مختلف و متنوع، مورد بررسي قرار داده است، محورهاي مهمّي كه قرآن شريف جهت تبيين جايگاه خانواده بدان پرداخته است عبارتند از:
1. بررسي جايگاه ارزشي خانواده: در اين راستا آيات زيادي وارد شده است. از جملة آن عبارت است از:‌ «يا ايّها النّاسُ اتقوا ربّكم الذّي خَلقكُم مِن نفسٍ واحدة…»[3] «اي مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهيزيد. همان كسي كه همة شما را از يك انسان آفريد؛ و همسر او (نيز) از جنس او خلق كرد؛ و از آن دو، مردان و زنان فراواني (در روي زمين) منتشر ساخت. و از خدا بپرهيزيد كه (همگي به عظمت او معترفيد؛ و) و هنگامي كه چيزي از يكديگر مي‌خواهيد، نام او مي‌بريد.(و نيز) از (قطع رابطه با) خويشاوندان خود، پرهيز كنيد.زيرا خداوند مراقب شماست.»
علامه طباطبائي ذيل آية «223» سورة بقره مي‌فرمايد: نسبت زنان به جامعة انساني، نسبت كشتزار است به انسان كشت‌كار. همان طوري كه كشتزار براي بذر لازم است، و اگر نباشد بذرها به كلي نابود مي شود و ديگر غذايي براي حفظ حيات و ابقاي آن نمي‌ماند هم‌چنين است اگر زنان نباشند، نوع و نسل انساني دوام نمي‌يابد و قطع مي‌شود. لذا خداوند از طريق رحمت و مودت اين پيوند را مستحكم نموده است و جايگاه ارزش آن را حفظ نموده است[4] در جاي ديگر قرآن شريف پيوند تنگاتنگ مرد و زن را چونان پيراهن تن يكديگر تشبيه مي‌كند و با اين تشبيه اوج جايگاه ارزشي خانواده را بيان مي‌كند. مي‌فرمايد: «هُنَّ لباسٌ لكم و اَنتم لباسٌ لهنّ»[5] يعني «آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنها، (هر دو زينت هم و سبب حفظ يكديگر)».
2. جايگاه حقوقي خانواده از ديدگاه قرآن: قرآن شريف براي تثبيت جايگاه خانواده، به حقوق خانواده، به صورت محوري نگاه مي‌كند و به آن اهميت زيادي مي‌دهد. در مورد حقوق فرزندان مي‌فرمايد: «مادران، دو سال تمام فرزندان خود را شير مي‌دهند، (اين) براي كسي است كه بخواهد دوران شيرخوارگي را تكميل كند. و بر آن كس كه فرزند براي او متولّد شده (پدر)، لازم است خوراك و پوشاك مادر را به طور شايسته (در مدت شير دادن بپردازد، حتي اگر طلاق گرفته باشد.) هيچ كس موظف به بيش از توانايي خود نيست…» در راستاي جايگاه حقوقي خانواده بحث‌هاي زيادي مانند استقلال زن،[6] مديريت خانواده،[7] محارم،[8] چند همسري،[9] عدالت در خانواده،[10] مسؤوليت طبيعي زن در خانواده،[11] و…مطرح است كه بررسي همه آن موارد در اين مختصر مقدور نباشد.
3 . جايگاه فرهنگي خانواده از ديدگاه قرآن: قرآن شريف، جايگاه فرهنگي خانواده را بسيار زيبا و عالي مورد بررسي قرار مي‌دهد و خانواده را همانند دژ مستحكم مي‌داند و هر گونه روابط نامشروع را محكوم مي‌كند و در مبارزه با آن سنگ تمام گذاشته است. قرآن شريف فحشا را تجاوزي به حقوق جامعه مي‌داند، مي‌فرمايد: «هر يك از زن و مرد زناكار را صد تازيانه بزنيد، و نبايد رأفت (و محبت كاذب) نسبت به آن دو شما را از اجراي حكم الهي مانع، اگر به خدا و روز جزا ايمان داريد؛ و بايد گروهي از مؤمنان مجازاتشان را مشاهده كنند، مرد زناكار جز با زن زناكار يا مشرك ازدواج نمي‌كند؛ و زن زناكار را جز مرد زناكار يامشرك به ازدواج خود در نمي‌آورده و اين كار بر مؤمنان حرام شده است.»[12]در اين راستا، قرآن شريف، محورهاي زيادي همانند حدّ قدف،[13] مباني فرهنگي قوانين ازدواج،[14] امنيت خانواده[15] و … را مورد محك و مداقّه قرار داده است كه بررسي همة عناوين آن نوشتار مستقل و جداگانه‌اي را طلب مي‌كند.
4 . جايگاه اقتصادي خانواده از ديدگاه قرآن: از آن جا كه قرآن شريف، معجزة علمي رسول اسلام ـ صلي الله عليه و آله ـ است،‌امور انساني و پديده‌هاي اجتماعي را همه جانبه و به طور جامع مورد مدّاقه قرار داده است. از اين جهت جايگاه خانواده از ديدگاه اقتصادي، در قرآن شريف مورد بررسي قرار گرفته است و در ابعاد مختلف همانندمهريه،[16] خرج و نفقه،[17] ارث، و غيره، آن را مورد بررسي قرار داده است.در مورد مهريه و پرداخت بي‌چون و چراي آن مي‌فرمايد: «و آن‌ها را كه توانايي ازدواج با زنان (آزاد) پاكدامن باايمان را ندارند، مي‌توانند با زنان پاكدامن از بردگان باايماني كه در اختيار داريد ازدواج كنند ـ خدا به ايمان شما آگاه‌تر است؛ و همگي اعضاي يك پيكريد ـ آنها را با اجازه‌ي صاحبان آنان تزويج نماييد، و مهرشان را به خودشان بدهيد؛ به شرط آن كه پاكدامن باشند…»[18] به هر تقرير، خلقت انسان‌ها جفت جفت است. مرد با تاكتيك مردانه خود و زن با تاكتيك زنانة خود،‌ بايد همديگر را بجويند و در جهت شكوفايي و تكامل پيش ببرند.[19]5 . جايگاه عواطف خانوادگي و تربيت از ديدگاه قرآن: خانواده داراي چهار ركن اربعة عاطفي مي‌باشد كه بر آن استوار است: 1 . محبت 2 . قدرت 3 . رقابت 4. همدلي و تفاهم.
ركن محبت بر دوش مادر است. قدرت و مديريت، متوجه پدر است. رقابت سالم بين فرزندان است و همدلي و تفاهم، بين كليه اعضاي خانواده. قرآن شريف به صورت مستقيم و غير مستقيم، بعد عاطفي خانواده را در ابعاد مختلف مورد بررسي قرار داده است. به عنوان مثال در مورد احترام به پدر و مادر مي‌فرمايد: «فلا تقُل لهما اُفٍ…»[20] يعني «بر آنها فرياد مزن، و گفتار لطيف و سنجيده و بزرگوارانه به آنها بگو. و بالهاي تواضع خويش را از محبت و لطف، در برابر آن فرو آر؛ و بگو: پروردگارا! همان گونه كه مرا در كوچكي تربيت كردند، مشمول رحمتشان قرار ده.» مولوي مي‌گويد:
هر دو بحري آشنا آموخته
هر دو جان بي دوختن بر دوخته
در جاي ديگر در مورد اعتماد به اعضاء خانواده مي‌فرمايد: «اي كساني كه ايمان آورده‌ايد! بعضي از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند. از آنها برحذر باشيد؛ و اگر عفو كنيد و چشم بپوشيد و ببخشيد، (خدا شما را مي‌بخشد)؛ چرا كه خداوند بخشنده و مهربان است. اموال و فرزندانتان فقط وسيله آزمايش شما هستند، و خداست كه پاداش عظيم نزد اوست… كساني كه از بخل و حرص خويشتن مصون بمانند رستگارانند.»[21]6 . خلاصه و جمع‌بندي: آن چه در پايان قابل بيان است، اين است كه: خانواده در قرآن شريف، از يك جايگاه كليدي و محوري برخوردار است از اين جهت، در ابعاد مختلف و به طور همه جانبه، جايگاه خانواده را مورد مداقّه و بررسي قرار داده است كه بررسي تمام موارد آن، كتاب مستقلي را طلب مي‌كند. قرآن شريف در واقع مي‌خواهد از طريق خانواده و در آغوش خانواده، كار پيشگيري و درمان انجام دهد. چهارده قرن گذشته كه زنده به گور كردن دختران به صورت فرهنگ درآمده بود، قرآن شريف با «بِايّ ذنب قتلت»[22] با آن مبارزه كرده و اوج عطوفت را در رابطه با خانواده بيان كرده است، تا جايي كه در عصر كنوني، روان‌شناسان بزرگ دنيا، با برگرفتن از قرآن و اسلام عزيز، بحث‌هاي «خانواده درماني[23] را مطرح مي‌كنند،‌هر چند آن‌ها به عمق بحث‌هاي قرآني و اسلامي، نمي‌توانند دسترسي پيدا كنند. و به ظاهر بحث‌هايشان روان‌شناسي محض است ولي بسياري از مطالب مورد تأييد قرآن شريف و برگرفته از آن است. اين بود خلاصه‌اي از جايگاه خانواده در قرآن شريف:

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. همسران برتر از دكتر افروز.
2. جوادي آملي، ‌عبدالله، زن در آيينه جلال و جلال، قم: اسري،‌پنجم، 1381.

پي نوشت ها:
[1] . بقره/223.
[2] . بهشتي، احمد، خانواده در قرآن، قم، دفتر تبليغات اسلامي، چاپ دوّم، 1377، ص 2.
[3] . نساء/1.
[4] . تفسيرالميزان، مترجم محمدباقر موسوي همداني، قم، دفتر تبليغات اسلامي، ج 1، ص 318.
[5] . بقره/187.
[6]  . نساء/19.
[7]  . نساء/15.
[8]  . احزاب/55.
[9]  . نساء/3.
[10]  . نساء/127 ـ 129. ذاريات/26.
[11]  . نور/2 ـ 3.
[12]  . نور/2 ـ 3.
[13]  . نور/4 ـ  5.
[14]  . نساء/23 ـ 26.
[15] . نور/27 ـ 29 و 58 ـ 60.
[16]  . نساء/4 ، 19، 21 و 25.
[17] . بقره/223.
[18]  . نساء/25.
[19]  . بهشتي، احمد، همان.
[20]  . اسري/23 ـ 24.
[21] . تغابن/14 ـ 16.
[22]  . تكوير/9.
[23]  . مراجعه شود به كتاب جان كارلسون و ديگران، خانواده درماني.