تفاوت اسراف و تبذیر

«تبذیر» و «اسراف» گاه به یک معنى و به صورت مترادف به کار مى‌رود و گاه به دو معنى زیرا «تبذیر» به معنى دقیق کلمه با اسراف متفاوت است «تبذیر» از مادّه «بذر» به معنى پاشیدن دانه است و در جایى بکار مى‌رود که انسان نعمت خدا را ضایع کند و به دور بریزد و به تعبیر دیگر «ریخت و پاش» کند و به تعبیر دیگر مال را در غیر موردش مصرف کند ولى «اسراف» زیاده‌روى در مصرف کردن نعمتهاست به طورى که از حدّ اعتدال بیرون باشد بى آن که ظاهرا چیزى ضایع گردد مثل این که غذاى بسیار زیاد و گران قیمتى براى چند نفر تهیه کنند که با قیمت آن بتوان ده‌ها نفر را تغذیه کرد.[1]

نهی از اسراف و تبذیر از دیدگاه قرآن و روایات

اسراف و تبذیر و ریخت و پاش باعث هدر رفتن بسیاری از نیروها و هزینه ها می شود. اگر انسان چیز مورد نظر را به مقدار نیاز خود تهیه کند، مرتکب اسراف نخواهد شد. قرآن کریم از تبذیر نهی کرده است و تبذیر کنندگان را برادران شیطان می داند، می فرماید: “… وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِیرًا . إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً”، “و هرگز اسراف و تبذیر مکن، چرا که تبذیرکنندگان، برادران شیاطینند؛ و شیطان در برابر پروردگارش، بسیار ناسپاس بود”.[2]

وقتی انسان به امکانات فراوانی دست یابد، احساس بی نیازی می کند و سرکشی و طغیان می کند. “کَلَّا إِنَّ الْإِنسَانَ لَیَطْغَىٰ . أَن رَّآهُ اسْتَغْنَىٰ”، “چنین نیست (که شما می‌پندارید) به یقین انسان طغیان می‌کند، از اینکه خود را بی‌نیاز ببیند”.[3]

حضرت امام علی (علیه السلام) می فرمایند: “القَلیلُ مَعَ التَّدبیرِ أبقى مِنَ الکَثیرِ مَعَ التَّبذیرِ”، “اندک، همراهِ حساب اندیشى، پابرجاتر از بسیارى است که با ریخت و پاش باشد”.[4]

حضرت امام موسی کاظم (علیه السلام) می فرمایند: “مَن بَذَّرَ وأسرَفَ زالَت عَنهُ النِّعمَةُ”، “هر کس ولخرجى و اسراف کند، نعمت از او زایل مى شود”.[5]

پرهیز از اسراف در زندگی روزمره

گاهی وسایل برقی در اثر بی توجهی روشن می ماند بدون اینکه نیازی به روشن بودن آنها باشد، مانند تلویزیون در خانه و چراغ ها در خانه و اداره جات. گاهی دیده می شود که بین راه پله ها و اتاق های اداری هنگامی که نور خورشید به اندازه کافی بلکه بیشتر از نیاز می تابد، آن گاه نیز چراغ ها روشن است. در اینگونه موارد باید برای جلوگیری از اسراف چاره اندیشی کرد.

برخی از نمازگزاران هنگام گرفتن وضو، همواره شیر آب را باز نگه می دارند، در حالی که در فاصله شستن صورت و دست ها می توان شیر آب را بست و از هدر رفتن آب جلوگیری کرد. ضمناً بعضی از افراد برای وضو شیر آب را زیاد باز می کنند که برای گرفتن هر دفعه آب، مقداری از آب هدر می رود. برخی در وضو و غسل دچار وسواس اند و آب فراوانی را اسراف می کنند.

بعضی از افراد برای خودنمایی، اسراف می کنند، مثلاً در پذیرایی از مهمان ریخت و پاش و اسراف می کنند، یا غذا را خیلی بیشتر از آن مقداری که مورد مصرف قرار خواهد گرفت و بسیار بیشتر از تعداد مهمانان تهیه می کنند. آن گاه غذای باقیمانده اسراف می شود و چون شخص با هدف خودنمایی غذای فراوانی را تهیه کرده بود، اصلاً به اشتباه خود پی نمی برد که مرتکب اسراف شده است. انسان حتی در انفاق نباید اسراف کند و نه سخت گیری کند، قرآن کریم می فرماید: “وَالَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَٰلِکَ قَوَاماً”، “و کسانی که هرگاه انفاق کنند، نه اسراف می‌نمایند و نه سخت‌گیری؛ بلکه در میان این دو، حدّ اعتدالی دارند”.[6]

بخشیدن مال در غیر مورد آن

ثروتمندان باید توجه داشته باشند که اموال خود را در کجا مصرف می کنند. آیا در مواردی که مال خود را خرج می کنند، آنجا واقعاً نیاز هست خرج شود. اگر از مال خود به کسی می بخشند، آیا بخشیدن به آن شخص تبذیر و اسراف نیست، زیرا اگر مال خود را در غیر موردش ببخشند، عواقبی دارد.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند: “اَلا وَ اِنَّ اِعْطاءَ الْمالِ فى غَیْرِ حَقِّهِ تَبْذیرٌ وَ اِسْرافٌ وَ هُوَ یَرْفَعُ صاحِبَهُ فِى الدُّنْیا وَ یَضَعُهُ فِى الاّْخِرَةِ وَ یُکْرِمُهُ فِى النّاسِ وَ یُهینُهُ عِنْدَ اللّهِ”، “آگاه باشید! بخشیدن مال، در غیر موردش، تبذیر و اسراف است، هر چند این کار صاحبش را در دنیا بالا مى برد، ولى در آخرت ساقطش مى نماید و این کار او را (چند روزى) در میان مردم (دنیاپرست) گرامى مى‌دارد، ولى در پیشگاه خدا خوارش مى‌کند”.[7]

ریخت و پاش مانع از درک وضعیت نیازمندان

کسی که وضعیت دشوار نیازمندان را درک می کند، ریخت و پاش نمی کند، بلکه از مال خود به اندازه نیازش استفاده می کند و پس از پرداخت واجبات مالی، به کمک نیازمندان می شتابد و اضافه اموال خود را اضافه نمی پندارد تا آن را اسراف و تبذیر کند.

حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) به میوه اى نیم خورده برخورد کردند که از خانه شان برون افکنده شده بود. حضرت به خشم آمدند و فرمودند: “ما هذا؟! إن کُنتُم شَبِعتُم فَإِنَّ کَثیرا مِنَ النّاسِ لَم یَشبَعوا، فَأَطعِموهُ مَن یَحتاجُ إلَیهِ”، “این چیست؟ اگر شما سیر شده اید، بسیارى از مردم سیر نشده اند، پس آن را به کسى بخورانید که بدان نیاز دارد”.[8]

تجمل گرایی توسط دشمن عامل ریخت و پاش

دشمن با تبلیغات تجمل گرایی و تولید محصولات تزیینی با ایجاد نیاز کاذب مردم را به اسراف و ریخت و پاش تشویق می کند. از طرف دیگر نیازمندان از شدت تهیدستی از خوراک و پوشاک و مسکن محرومند و مرفهین بی درد نان، غذا، لباس و وسایل خانگی را بی جهت دور می ریزند و وقتی نیازمندان را می بینند، نسبت به آنها هیچ احساس دلسوزی و ترحّم نمی کنند، چون به خاطر سیری خود، گرسنگی تهیدستان را درک نمی کنند.

وقتی با فاصله زمانی کوتاه مدل جدید از انواع لباس ها و اشیاء مختلف به بازار می آید، باید دقت کرد که هنوز مدل قبلی قدیمی نشده چرا اینقدر سریع این مدل به بازار آمده است؟! زیرا دشمن با تغییر و تزیین مردم را به طرف ولخرجی و اسراف می کشاند تا هم بهره مادی خود را به دست آورد و هم فرهنگ مردم را تغییر دهد. بنابراین انسان نباید دنبال مدل های جدید باشد، بلکه باید درباره آن جریانی فکر کند که پشت این مدل های جدید قرار دارد.