کتاب نفیس «صحیفه سجادیه» حاصل مجاهدت امام سجاد علیه‌السلام امام چهارم شیعیان و دعاها و نیایش‌های آن امام همام است که توسط ایشان انشاء و به قلم فرزند گران‌قدر ایشان امام محمدباقر علیه‌السلام نوشته‌شده است. کتابی است دارای مضامین برجسته که به خاطر شیوایی بیان و توصیف عالی و سبک نیکو و وفور الفاظ در ردیف کتاب‌های ممتاز است که می‌تواند راهگشای انسان باشد.

دعا و نیایش امام سجاد

دعا، یک ارتباط معنوی بین انسان و آفریدگار است که سبب پیوند بین آن‌ها می‌شود. دعا راه تقرب به خدا و درخواست نیاز از آن بی‌نیاز مطلق است همان‌طور که خدای متعال در قرآن کریم نوید داده است «ادعونی استجب لکم؛ بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را[1]»، هر که خدا را بخواند درهای استجابت و سعادت به روی او گشوده می‌‌شود.

امام سجاد علیه‌السلام در دورانی زندگی می‌کردند که حاکمان بنی‌امیه همواره ایشان را تحت نظر داشتند و رفت‌و‌آمد‌های ایشان به‌شدت کنترل می‌شد، شیعیان اجازه ورود به منزل ایشان را نداشتند و به‌نوعی ایشان در منزل محبوس بودند و به‌این‌ترتیب مردم نمی‌توانستند از آموز‌ه‌ها و معارف الهی امام علیه‌السلام بهره‌مند شوند.

در این دوران آکنده از درد، امام سجاد سلاح دعا را در مقابل تهاجم و ظلم حاکمان اموی انتخاب کرد و رسالت الهی خود را به شکل دعا متجلی ساخت. در آن دوران خفقان، بدون شک دعا مؤثرتر از پیکار با شمشیر بود.
 

آشنایی با کتاب صحیفه سجادیه

کتاب‌های مختلفی از صدر اسلام تا به امروز نگاشته شده‌اند که می‌توانند ما را در شناخت راه کمال و پیمودن این مسیر یاری کنند که قرآن، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه ازجمله این کتاب‌ها هستند. با تمسک به این کتاب‌ها می‌توان در مسیر راه صواب قرار گرفت و برای دستیابی به سعادت دنیا و آخرت از آن‌ها بهره‌مند شد.

کتاب صحیفه سجادیه به روایت محمد بن احمد مطهری مشتمل بر 54 دعا از امام سجاد علیه‌السلام است. بعضی از این دعاها طولانی و مبسوط هستند و بعضی دیگر مجمل و مختصر. این کتاب با دعای «فِی التَّحمیدِ للَّه–عزَّ وَ جَلَّ؛ نیایش آن حضرت در ستایش خدای عزوجل» شروع می‌شود و با دعای «فِی استِکشَافِ الهُمُوم؛ نیایش آن حضرت در طلب برطرف شدن غم‌ها» پایان می‌یابد.

این کتاب از مهم‌ترین کتب باقی‌مانده مکتوب شیعه به شمار می‌رود و به نام‌های «اخت القرآن» (خواهر قرآن)، «انجیل اهل‌بیت»، «زبور آل محمد» و «صحیفه کامله» نیز شناخته می‌شوند. علت نام‌گذاری این کتاب به صحیفه کامله این است که فرقه زیدیه نسخه‌ای از این کتاب رادارند که تقریباً نصف این کتاب را شامل می‌شود. ازاین‌رو شیعه اثناعشری این کتاب را صحیفه کامله نامیدند.

فصاحت و بلاغت این اثر دلالت از آن دارد نمی‌تواند غیر از سخن وکلام معصوم علیه‌السلام باشد. با توجه و نگرش دقیق در متن صحیفه سجادیه می‌توان به منظم و مدون بودن آن پی برد و می‌توان اقرار کرد سبک موقر و یکدست و روان صحیفه سجادیه یکی از بهترین و شیواترین متون عربی به‌حساب می‌آید. مناجات و نیایش‌های امام سجاد به کوشش امام محمدباقر علیه‌السلام و برادرش زید بن علی در دو نسخه نوشته شد. نخستین راوی این کتاب، متوکل بن هارون بلخی، یکی از اصحاب امام صادق علیه‌السلام است. این صحیفه اولین بار توسط ویلیام چیتیک به زبان انگلیسی ترجمه‌شده است.[2]

صحیفه سجادیه مانند قرآن و نهج‌البلاغه ازلحاظ شیوایی و سخنوری بسیار موردتوجه است. دعاهای امام سجاد حاوی علوم و معارف ناب دینی و عرفانی است و موضوعاتی چون: توحید، انسان‌شناسی، مسائل اجتماعی و اقتصادی، مباحث عالم غیب و آداب دعا و غیره را در برمی‌گیرد. دعای مکارم الاخلاق از مشهورترین دعاهای صحیفه سجادیه است.

دعا در ثنای خدای متعال، حاملان عرش الهی، پناه بردن به خدای رحمان، دعا برای طلب باران، دعای زمان گرفتاری و سختی، دعا برای طلب عفو و بخشایش، دعا برای کسانی که روزی آن‌ها کم شده و در تنگنا قرارگرفته‌اند، دعای دفع حیله دشمنان، دعای ورود و بدرود ماه رمضان و غیره ازجمله دعاهایی است که در این کتاب آمده است.

بر این کتاب شرح‌های زیادی نوشته‌شده است که می‌توان به مشهورترین آن‌ها، ریاض السالکین نوشته سید علیخان شیرازی اشاره کرد که در 7 جلد چاپ‌شده است. برخی تعداد شروح نوشته‌شده بر این صحیفه را بیش از 80 شرح عنوان کرده‌اند که توسط عالمان و دانشمندان از قرن ششم تا به امروز تقریر شده است که اغلب این شروح در قرون 11 و 12 نوشته‌شده که نشان‌دهنده توجه زیاد به صحیفه سجادیه در این دوره بوده است.[3] نخستین شرح نوشته‌شده، شرح کفعمی که بلدالامین و مصباح در سال 905 قمری آن را نگاشتند. صحیفه سجادیه تاکنون به چند زبان زنده دنیا ترجمه‌شده است.

صحیفه سجادیه حائز روشی ابداعی در انتقال دادن معارف الهی و مفاهیم اسلامی به جویندگان راه معرفت است تا از ثمرات آن در زندگی خود بهره ببرند.
 

شیوه جمع‌آوری دعاها و ساختار کتاب صحیفه سجادیه کامله

روش نویسنده برای تألیف این کتاب به این شکل است که دعاهای امام سجاد به همان ترتیبی که در صحیفه کامله آمده محفوظ و تنها تفاوت آن این است که علاوه بر دعاهای موجود، دعاهای دیگری نیز به آن اضافه‌شده است. به‌عنوان‌مثال در صحیفه سجادیه جامعه دو دعای مخصوص برای ماه رمضان وجود دارد که «دعای ورود و وداع ماه رمضان» خوانده می‌شود که شماره آن‌ها 44 و 45 است. دعاهای موجود در صحیفه برحسب زمان‌هایشان منظم شده‌اند برای مثال دعای ورود به ماه رمضان و بعد دعای وداع با ماه رمضان قرارگرفته‌اند.

در این کتاب، دعاهای صحیفه جامعه با برخی از نسخه‌های چاپ‌شده و همچنین کتاب‌های تألیف شده‌ی قبلی که در آن‌ها دعاهایی روایت‌شده، سنجیده شده‌اند و دیگر دعاهای اضافه‌شده به صحیفه کامله با پنج صحیفه و همچنین کتاب‌های معتبر دیگر، مانند مصباح المتهجد، اقبال الاعمال، بلدالامین و غیره موردسنجش قرار گرفتند.

یکی از ویژگی‌های این صحیفه این است که اسناد مربوط به هر یک از دعاها نوشته‌شده، برای شرح کلمات و یا جملات دشوار، معنای روان و ساده‌ای در پاورقی نقل‌شده است و آن‌هایی که نیاز به تفسیر یا توضیح بیشتری دارند در پاورقی علامت‌گذاری شده‌اند که توضیح منوط به آن‌ها در فهرست تعلیقات پایان کتاب آورده شده است.

از دیگر ویژگی‌های صحیفه سجادیه آن است که آیات قرآن یا آنچه برگرفته از قرآن است در حاشیه کتاب با علامت * معین‌شده و در فهرست آیات قرآنی در انتهای کتاب نوشته‌شده است.
 

سند صحیفه سجادیه

سند صحیفه سجادیه کنونی که در دسترس ما هست به بهاء الشرف می‌رسد.[4] نسخه‌های خطی و قدیمی این کتاب به بیش از سه هزار نسخه می‌رسد که اغلب این نسخ، اقتباس از نسخه مجلسی اول است به همین دلیل این نسخه‌ها فرق چندانی باهم ندارند. یک نسخه از صحیفه سجادیه در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی نگه‌داری می‌شود که در سال 695 قمری نگاشته شده است که از قدیمی‌ترین نسخه‌های موجود است.
 

صحیفه سجادیه در کلام علماء

دعاها و مناجات این صحیفه علاوه بر بلاغت نیکو و فصاحت رسایی که دارد، از دانش الهی و حکمت­های یقینی بهره­مند است که عقل­ها در برابر آن مطیع و علمای نامدار در برابر آن سر تسلیم و تعظیم و تواضع فرود می­آورند. بزرگان و دانشمندان به ستایش این کتاب گران‌بها پرداخته­اند که به نمونه­هایی از آن اشاره می­شود.

1. ابن شهر آشوب (588 م) در کتاب مناقب خود نقل کرده است: هنگامی‌که در بصره نزد یکی از سخنوران بودم از شیوایی و فصاحت صحیفه کامله سخن به میان آمد، او گفت من هم می­توانم مانند آن را برای شما بیان کنم. آن­گاه قلم برداشت و سر خود را به پایین افکند و نتوانست حتی جمله­ای بنویسد و در همان حالت سرافکندگی از دنیا رفت[5].

2. آیت‌الله مرعشی نجفی در سال 1353 ه.ق یک نسخه از کتاب نفیس صحیفه سجادیه را برای عالم معاصر خود مؤلف تفسیر طنطاوی (مفتی اسکندریه) فرستاد. او در پاسخ چنین نوشت: این از بدبختی ماست که تاکنون به این کتاب ارزشمند و گران‌مایه که از خاندان نبوت به ارث رسیده، محروم بودیم. من هرچه بیشتر آن را مطالعه می­کنم، درمی­یابم آن از کلام مخلوق بالاتر و رفیع­تر و از کلام خدا پایین­تر است.[6]  
 

پی‌نوشت