شیعیان کلام امامان خود را جزء سنت می‌دانند. ایشان در دوران امامان خود، به ویژه در دوران امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام)، به جمع‌آوری روایات ایشان پرداختند و این روایات را به صورت موضوعی تدوین کردند. هر یک از این کتاب‌ها را «اصل» می‌گفتند. اصل فقط روایات امامان را داشت و گردآورنده هیچ اظهار نظر شخصی‌ای در آن نکرده بود. به گزارش بسیاری از محققان تا دوره‌ی امام حسن عسکری (علیه السلام) چهارصد اصل تدوین شده بود که برخی آنها را فقط منقول از امام صادق (علیه السلام) دانسته‌اند. (1) هسته‌ی اصلی نخستین جوامع حدیثی شیعه همین اصول و نیز دیگر آثاری بود که در دوران امامان شیعه جمع‌آوری شده بود. (2) با آغاز غیبت صغرا (260-329 ق) و در عصر نواب اربعه، عالمان شیعه به تدوین این پرداختند و نتیجه کار کتب اربعه شیعه بود. که عبارت بودند از:

1- کتاب کافی:

که شامل اصول و فروع و روضه می‌شود، تألیف محمد بن یعقوب کلینی (م329 ق). از زندگی کلینی اطلاعات چندانی در دست نیست و فقط می‌دانیم که در ری می‌زیسته و پس از تألیف کتابش به بغداد رفته و آنجا کتاب خود را به معرض روایت گذاشته و همان جا نیز درگذشته است. مزیت کتاب کافی بر دیگر کتب اربعه آن است که در آن علاوه بر روایات فقهی (فروع) روایات عقیدتی و اخلاقی (اصول) نیز مطرح شده است. کلینی در این کتاب پیش از ذکر روایت سند آن را ذکر کرده است. کتاب کافی 15339 روایت دارد.

2- من لا یحضره الفقیه:

تألیف محمد بن علی بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (م 381 ق). این کتاب حاوی روایات فقهی است و براساس فروع فقهی دسته‌بندی شده است و به تصریح مؤلف حاوی روایاتی است که خود آنها را صحیح می‌داند و براساس آنها حکم صادر می‌کند. (3) این کتاب حاوی 5920 حدیث است. در پایان کتاب نیز سند اتصال مؤلف به راوی احادیث آمده که اصطلاحاً «مَشیخه» نام دارد.

3- تهذیب الاحکام:

تألیف محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ الطائفه و شیخ طوسی (385-460 ق). تألیف این کتاب از زمان حیات شیخ مفید آغاز شد که در آن دوره شیخ طوسی جوانی 25 ساله بوده است. تهذیب شرح استدلالی رساله فقهی شیخ مفید با نام مُقنِعه است. این کتاب 13590 روایت دارد. و در پایان آن نیز مشیخه ضمیمه شده است.

4- الاستبصار فیما اختُلِف فیه من الاخبار:

تألیف شیخ طوسی. مؤلف در این کتاب بیشتر به جمع‌آوری احادیث مختلف در یک موضوع و نشان دادن چگونگی جمع بین آنها پرداخته است. این کتاب حاوی 5511 حدیث است.
از دیگر کتاب‌های حدیثی شیعه، که به آن بسیار توجه می‌کنند، کتاب نهج البلاغه است. این کتاب گزیده‌ای از خطبه‌ها و نامه‌ها و عبارات حکمت آمیز منسوب به امام علی (علیه السلام) است که شریف رضی (م 406 ق) در سال 400 ق گرد آورده است. مبنای گزینش شریف رضی، چنان که از نام کتاب پیداست، بلاغت و فصاحت بوده است. شریف رضی جز در چند مورد سند روایات را نقل نکرده است. بعدها علمای بسیاری سند روایات آن را استخراج کرده‌اند. مستدرکات و شرح‌های بسیاری بر این کتاب نوشته شده است. (4)
صحیفه سجادیه نیز کتابی حاوی ادعیه منسوب به امام سجاد (علیه السلام) است و 54 دعا را در بردارد. کتاب با مقدمه‌ای درباره داستان تألیفش آغاز می‌شود و حاوی سندی است که از آغاز قرن ششم هجری آغاز می‌شود و تا قرن دوم هجری به صورت متصل ادامه می‌یابد و به امام صادق (علیه السلام) می‌رسد. (5)
شیعیان در دوره‌های متأخر نیز به گردآوری مجامع حدیثی پرداختند. از این آثار باید به الوافی تألیف ملامحسن فیض کاشانی (1007-1091ق)، بحارالانوار تألیف ملامحمدباقر مجلسی (1037-1110ق) و وسائل الشیعه تألیف شیخ محمد بن حسن حُرّ عاملی (1033-1104ق) اشاره کرد. وافی جامع همه احادیث کتب اربعه با حذف روایات تکراری و حاوی شرح و توضیحی از مؤلف است. (6)
بحارالانوار بی شک بزرگ‌ترین اثر در معارف شیعی است و گاه آن را «دائرة المعارف احادیث شیعه» لقب داده‌اند. تألیف کتاب از 1070 آغاز شده و سودانامه آن در 1104 یا 1106 پایان یافته هر چند پاک نویس تا پس از فوت مؤلف ادامه داشته است. (7) او در گردآوری این کتاب از عالمان بسیاری کمک گرفته است؛ برخی منابع تعداد ایشان را هزار نفر دانسته‌اند. (8) مؤلف در آغاز 25 فصل برای کتاب برگزیده و روایات مربوط به هر فصل را در ذیل آیات مربوط به آن آورده است و به ویژه در مجلدات آغازین به شرح روایات و حل اختلافات و تأویل و بررسی سندی و گاه به تأویل و توجیه آنها پرداخته است. این امر خود به خوبی نشان می‌دهد که هدف اولیه در تدوین کتاب فقط گردآوری و روایات و تلاش برای حفظ آنها در یک مجموعه بوده است. علامه مجلسی در آغاز کتاب خود 387 منبع شیعی برای کتاب خود ذکر می‌کند و بعد از آن 85 منبع سنی را یاد می‌کند که در شرح‌ها و توضیحات خود از آنها استفاده کرده است هر چند با بررسی کتاب دریافته می‌شود که منابع کار او حدود 630 اثر در موضوعات گوناگون بوده است. (9) تلخیص‌ها و ترجمه‌ها و تعلیقات و راهنماهای بسیاری بر بحار الانوار تدوین شده است. (10)
وسائل الشیعه کتابی حاوى روایات فقهی است که براساس فروع فقهی تنظیم شده است. تعداد روایات آن را 35868 روایت برشمرده‌اند. (11) میرزا حسین نوری طبرسی (م 1320 ق) مستدرکی بر آن نگاشت که مستدرک الوسائل نام دارد و بیست هزار حدیت دارد.
شیعیان در عصر اخیر نیز آثاری در حدیث جمع کردند از جمله کتاب جامع احادیث الشیعه که زیر نظر آیت الله بروجردی تدوین شد و پس از او آیت الله خویی بر تدوین آن نظارت کرد. در این کتاب اختلاف نسخ روایات مورد توجه قرار گرفته و واژه‌های دشوار توضیح داده شده است.

پی‌نوشت‌ها

1- همان، ص66؛ برای آگاهی بیشتر و نیز مشخصات هر یک از این اصول، نک: آقا بزرگ طهرانی، پیشین، ج2، ص126 به بعد.
2- درباره‌ی این آثار و مؤلفانشان، نک: سید حسین مدرسی طباطبایی، میراث مکتوب شیعه در سه قرن نخستین هجری، ترجمه‌ی سید علی قرائی و رسول جعفریان، قم: بی نا، 1383.
3- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1406 ق، ج1، ص12.
4- مدرسی طباطبایی، پیشین، ص33-35.
5- همان، ص58؛ معارف، پیشین، ص221.
6- معارف، پیشین، ص406.
7- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل «بحار الانوار»، (مهدی مطیع).
8- همان.
9- همان.
10- برای آگاهی بیشتر درباره‌ی بحارالانوار و مؤلفش، نک: حسن طارمی، علامه‌ی مجلسی، تهران: طرح نو، 1375.
11- حر عاملی، پیشین.

منبع مقاله :
رضایی، رمضان؛ رفیعی، یدالله؛ (1393)، تاریخ علوم در اسلام (جلد اول)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول