در جستجوي انسان سالم

ارائه ي تعريف جامعي از سلامت رواني و مشخص كردن الگويي براي سلامت روحي – رواني از طريق تجربي ، چنان غامض و پيچيده است كه باعث گشته برخي از روان شناسان ، قائل به عدم وجود « سلامت كامل رواني» و « الگوي سالم رواني » شوند. روان كاوان ، از جمله روان شناساني هستند كه قائل اند هر فردي درجه و ميزاني از بيماري رواني را با خود دارد ؛ يعني از ديدگاه آنان ، در بحث روان انسان، « سالم » به معناي مطلق كلمه وجود ندارد . اين تعبير، اگر انسان را صرفا محصول محيط بدانيم ، از آن جا كه اولا محيطي صد در صد سالم به عنوان الگو نداريم و ثانيا هر فرد به ميزان و حد خاصي از ملاك هاي اجتماع خود فاصله دارد ، مي تواند صحيح باشد ؛ ولي وقتي براي سلامت انسان ، الگويي خارج از اجتماع بيابيم و همچنين او را تنها محصول اجتماع نپنداريم ، بلكه براي او اصول غريزي و طبيعي در نظر بگيريم و رشد شخصيت وي را بر اساس آن اصول ، تعيين و تعريف نماييم ، در اين صورت ، سلامت رواني معنا مي يابد و الگوي انسان سالم نيز وجود خواهد داشت.
از ديدگاه اسلامي ، انساني كه خودآگاهانه ، با تمامي هستي ارتباطي زنده و پويا و متكامل دارد ، انساني از لحاظ رواني « سالم » است. از ديدگاه اسلام ، عالي ترين الگوي انسان هاي سالم ، انبياي الهي و امامان معصوم (ع) هستند. آنان مظهر سلامت روح و روان اند و خود آگاهانه ترين ، پوياترين و متكامل ترين رابطه را با كل هستي دارند، و ساير انسان ها به ميزان نزديكي و تقرب به ملاك هاي سلامت رواني اي كه آن بزرگواران ، مشخص و تعريف و عرضه نموده اند ، از سلامت رواني برخوردار خواهند بود .
اگر چه در متون اسلامي ملاك هاي سلامت روان به شكلي مدون با معنايي كه مراد ماست ، مكتوب نگشته است، ليكن با توجه به ارزش ها و جهتگيري هاي اسلام درباره ي قلب سليم ( سالم ) و سلامت روح و نيز آسايش و سعادت واقعي انسان، سعي كرده ايم تا با بهره گيري از سخنان پيشوايان اسلام ، به ضرورت توجه به سلامت جان و نيز آثار و فوايد بي شمار اين نوع از سلامت بپردازيم:

ضرورت توجه به سلامت جان

در احاديث پيشوايان معصوم ما ، تأكيدات فراواني به سلامت قلب (دل) (1) شده است ؛ چرا كه در سايه ي سلامت قلب است كه اعمال و رفتار انسان ، نيكو خواهد شد و انسان ، خود به خود ، در مسير سعادت و تعالي گام برخواهد داشت.
امام صادق (ع) مي فرمايد : « جايگاه دل نسبت به بدن ، همچون جايگاه امام و پيشواست به مردم ».2
پيامبر اسلام (ص) در اين باره مي فرمايد : « هر گاه دل انسان پاك شود، بدنش نيز پاك مي گردد ( رفتارهاي ناپسند از او سر مي زند ) » .(3 )
نيز مي فرمايد : « در انسان، پاره گوشتي است كه اگر سالم و درست باشد ، ديگر بدنش به وسيله ي آن ، سالم مي شود و هرگاه آن بيمار شود، ساير بدنش بيمار و تباه مي گردد . آن پاره گوشت ، دل است» .(4)
و نيز مي فرمايد : « قلب ، پادشاهي است كه سپاهياني دارد .هر گاه پادشاه ، شايسته باشد، سپاهيانش شايسته مي شوند و هر گاه پادشاه ، فاسد شود، سپاهيانش نيز به فساد و تباهي كشيده مي شوند »‌. (5)
اين تشبيه ها جملگي حكايت از اهميت قلب و ضرورت توجه به سلامتي آن دارد.
امام باقر (ع) مي فرمايد: « هيچ دانشي چون سلامت جويي نيست و هيچ سلامتي چون سلامت دل نيست» . (6)

ره سپردن به سوي خدا با قلب

امام جواد (ع) مي فرمايد : « ره سپردن به سوي خداوند متعال با دل ها ، رساننده تر است از به رنج افكندن اعضاي بدن با اعمال »‌.(7)
پيامبر خدا (ص) مي فرمايد : « خداوند متعال به چهره ها و دارايي هاي شما نمي نگرد ؛ بلكه به دل ها و كرده هاي شما مي نگرد» . (8)
امير مؤمنان (ع) هم مي فرمايد : « خداوند به لطف و رحمت خود ، ما و شما را از كساني قرار دهد كه با دل خويش به سوي منزلگاه هاي نيكوكاران ره مي سپارند » . (9)
همه ي اين احاديث شريف ، بيانگر يك نكته ي بسيار مهم است كه قلب و دل آدمي از سلامت لازم برخوردار باشد، مسير رسيدن به تكامل را بهتر و سريع تر خواهد پيمود .

راهي به سلامت جان

در احاديث ، راه هاي متنوعي براي دستيابي به سلامت قلب مطرح شده است كه در اين جا تنها به برخي از آنها اشاره خواهيم كرد. گفتني است برخي از راه كارها در قالب ويژگي هاي قلب سالم بيان شده است كه تلاش براي رسيدن به آنها ، انسان را به مقصود خواهد رساند:
1. رسول خدا (ص) در پاسخ به اين سؤالي كه : « مقصود از قلب سليم ( سالم ) ياد شده در قرآن (10) چيست ؟» فرمود : « قلب سليم ، دينداري به دور از شك و خواسته هاي نفس و‍‍ [ نيز ] عمل بدون شهرت طلبي و خودنمايي است » .(11)
2. امام صادق (ع) فرمود: « دل سالم ، دلي است كه پروردگارش را ملاقات كند در حالي كه احدي جز او را در خود نداشته باشد و هر دلي در آن شرك يا شك باشد، روبه نابودي است » .(12)
3. امام علي (ع) فرمود :‌« از دل سالم ، جز قصد راست و درست سر نمي زند ».(13)
4. امام علي (ع) مي فرمايد : « دلت براي تو سالم نخواهد شد، مگر آن گاه كه براي مؤمنان همان را بپسندي كه براي خود مي پسندي ».(14)
5. امام حسن (ع) مي فرمايد : « سالم ترين دل ها ، دلي است كه از ترديدها پاك باشد» . (15)
6. حضرت مسيح (ع) مي فرمايد: « دل ها اگر شهوت ها آنها را از هم ندرند و طمع ، آلوده شان نسازد و نعمت و برخورداري ، آنها را سخت ( قسي ) نگرداند ، به زودي ظرف هاي حكت خواهند شد » . (16)
7. حضرت علي (ع) مي فرمايد :‌ « هر كس دوستدار آسايش و سلامت روح است، بايد بي اعتنايي به دنيا را برگزيند » .(17)
8. امام صادق (ع) مي فرمايد : « آسايش و سلامت ، در خرسندي ( قناعت ) و يقين است و غم و اندوه در شك و ناخرسندي ( آزمندي ) » .(18)
9. امام صادق (ع) مي فرمايد : « كسي كه نيت درست داشته باشد ، قلب سليم دارد؛ زيرا پاك و سالم بودن دل از خواست هاي نفساني ، نيت را در همه ي كارها براي خدا حاصل مي گرداند. خداوند متعال مي فرمايد: روزي كه مال و فرزندان [ و هيچ چيز ديگري ] سودي نمي دهد ، مگر آن كه كسي دلي سالم به سوي خدا بياورد ‍[ سوره ي شعرا ، آيه ي 87-89 ] ». (19)
10. امام باقر (ع) مي فرمايد : « دل ، تا زماني كه به حق نرسيده است، پيوسته از جاي خود تا حنجره مي آيد و برمي گردد و چون به حق رسيد ، به آرامش و قرار مي رسد» . (20)

بيماري هاي جان

اگر انسان بخواهد از قلب و روح سالمي برخوردار باشد تا بتواند در زندگي ، مسير كمال را بدون توقف بپيمايد ، نه تنها بايد به عواملي كه سبب تقويت سلامتي دل و جان او مي شود ، توجه كند، بلكه بايد از عواملي كه سبب بيماري قلب او مي شوند نيز جدا بر حذر باشد. اين عوامل در سخنان معصومان (ع) متعدد است كه در اين جا تنها به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
حضرت علي (ع) مي فرمايد: « هيچ دردي براي دل ها ، دردآورتر از نگاه نيست » .(21)
امام باقر (ع) مي فرمايد : « براي دل ، چيزي تباه كننده تر از گناه نيست؛ زيرا دل ، مرتكب گناه مي شود و بر اثر مداومت بر آن ، گناه بر وي چيره مي گردد و سرنگونش مي كند» . (22)
امام علي (ع) مي فرمايد : « از مجادله و ستيزه كردن بپرهيزد ؛ زيرا اين دو كار ، دل ها را نسبت به برادران ، بيمار مي كنند و از آنها نفاق مي رويد» . (23)
امام علي (ع) همچنين فرموده است : « بدترين چيزي كه در دل ها افكنده شده، خيانت است » .(24)

پي نوشت ها:

1. گفتني است : كاربرد « قلب » يا « فؤاد » در قرآن و احاديث ، در معنايي تقريبا معادل « روح » و « نفس » و « ذهن » است كه در فارسي به : جان ، انديشه ، روان و وجدان از آن ياد مي شود و مترادف هم به كار مي روند. البته اين كاربردها نيازمند تحقيق بيشترند. ( بخش علمي )
2. علل الشرايع ، ص 109 .
3. كنز العمال ، ح 1222 .
4. الخصال ، ص 31 ، ح 109 .
5. ميزان الحكمه ، ج 10 ، ص 4981 .
6. بحارالانوار ، ج 78 ، ص 164 .
7. الدره الباهره ، ص 39 . يعني ره سپردن با دل ، آدمي را زودتر به مقصد ( قرب خدا ) مي رساند.
8. أمالي ، ص 536 .
9. نهج البلاغه ، خطبه ي 165.
10. اشاره اي است به آيه ي 87-89 سوره ي شعرا كه پس از اين ، خواهد آمد .
11. مستدرك الوسائل ، ج 1 ، ص 113 .
12. الكافي ، ج 2 ، ص 16 .
13. غرر الحكم ،ح 10874 .
14. بحارالأنوار ، ج 78 ، ص 8 .
15. تحف العقول ، ص 235 .
16. همان ، ص 504 .
17. غررالحكم ،‌ ح 8947 .
18. مشكاه الانوار ، ص 34 .
19. تفسير نورالثقلين ، ج 4 ، ص 58 .
20. تفسير عياشي ، ج1 ، ص 377 .
21. الكافي ، ج 2 ، ص 275 .
22. همان ، ص 268 .
23. همان ، ص 300 .
24. غررالحكم ، ح 5696 .

منبع: كتاب حديث زندگي
/خ