عالمان مسلمان همواره از حدیث (سنّت) به عنوان مبین قرآن یاد کرده‌اند، چنان که سنّت را، همچون قرآن، وحیِ فروفرستاده از طریق جبرئیل دانسته‌اند که قرآن را تفسیر می‌کند (1) (2) و حتی برخی نیاز قرآن به سنّت را بیش از نیاز سنّت به قرآن شمرده‌اند، ازآن‌رو که سنّت مفسر و مبین قرآن است. (3)

طرق مبین بودن حدیث

بر طبق یک تقسیم‌بندی ، حدیث به یکی از این طرق شارح و مبین قرآن است:

بیان جزئیات

بیان جزئیات و تفصیل مطالب مجمل در قرآن، نظیر اوقات نماز و تعداد رکعات و کیفیت ادای آن.

توضیح عبارات مبهم

توضیح الفاظ و عبارات مبهم در قرآن، نظیر بیان پیامبر درباره «خیط ابیض» و «خیط اسود» به عنوان روشنایی روز و تاریکی شب.

تخصیص عام

تخصیص عام قرآن ، نظیر تفسیر پیامبر از ظلم به شرک در آیه ۸۲ سوره انعام. (4)

تقیید مطلق قرآن

تقیید مطلق قرآن ، چنان‌که لفظ مطلق «ید» در آیه ۳۸ سوره مائده (5) به یمین (دست راست) مقید شده است.

بیان مصادیق الفاظ

بیان معنا یا مصادیق‌ الفاظ، همچون بیان «مغضوب علیهم» به یهود و «ضالین» به نصاری.

بیان احکام وارد نشده

بیان احکامی که در قرآن نیستند، همچون رجم زناکار مُحصَن و مُحصَنه.

بیان موارد نسخ

بیان موارد نسخ در قرآن، نظیر سخن پیامبر درباره آیه وصیت؛ و تأکید مضامین آیات قرآن. (6) (7)

مبنای تقسیم‌بندی بالا

اما ظاهراً این تقسیم‌بندی مبتنی بر نوعی نگاه فقهی بر قرآن است (8) و با بررسی دقیق‌تر احادیث می‌توان موارد بسیاری یافت که در مقام بیان قرآن است ولی خارج از تقسیم‌بندی مذکور قرار می‌گیرد.

تقسیم‌بندی احادیث مربوط به قرآن

در هر صورت، در یک تقسیم‌بندی کلی، احادیث مرتبط با قرآن را می‌توان در دو گروه جای داد:
الف) احادیث درباره قرآن، که عموماً در علوم قرآنی مورد توجه قرار می‌گیرند.
ب) احادیثی که در مقام تفسیر آیات قرآن‌اند.

اقسام احادیث درباره قرآن

احادیث درباره قرآن، خود برچند دسته‌اند:

راجع به کیفیت نزول

احادیث راجع به کیفیت نزول قرآن، از جمله حدیث مشهور در منابع اهل‌سنت درباره آغاز وحی ، (9) احادیث ناظر به نزول یک‌باره قرآن درشب قدر در ماه رمضان (10) (11) و احادیثی که درباره آخرین سوره و آیه نازل شده‌اند. (12) (13)

چگونگی جمع و تدوین

پاره‌ای از احادیث با بحث چگونگی جمع و تدوین قرآن مرتبط‌‌‌اند، از جمله برخی از آن‌ها از مکتوب شدن آیات قرآن در طول حیات پیامبر اکرمحکایت دارند. (14) (15) (16) (17)

قرائات قرآن

برخی احادیث ناظر به بحث قرائات‌اند ، از جمله این‌که قرآن بر هفت وجه نازل شده و قرائت قرآن به هر یک از این وجوه جایز است. (18)(19)
از موارد دیگر احادیثی است درباره قرائت خاص پیامبر و بعضی صحابه از برخی آیات. (20) (21)

کیفیت تلاوت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

در پاره‌ای از احادیث کیفیت تلاوت پیامبر و طریقه صحیح تلاوت قرآن وصف شده است. (22) (23)

فضل اموزش و احکام قرآن

در احادیثی از فضل آموزش تلاوت قرآن به دیگران (24) (25) و در برخی احادیث از احکام مرتبط با قرآن مثل بحث سجده‌های قرآن (26) (27)و مَسِّ قرآن (28) (29) سخن به میان آمده است.

روایات اسباب نزول

درباره بسیاری از آیات، احادیثی درباره اوضاع و زمینه‌هایی که آیات در آن‌ها نازل شده‌اند رسیده است.
این گزارش‌ها، که بخشی از تاریخ صدراسلام را تشکیل می‌دهند، در کنار یکدیگر گونه‌ای خاص از علوم قرآنی ، به نام اسباب نزول ، را پدید آورده‌اند.
این اخبار تاریخی در قالب احادیث، در کتاب‌های تاریخی و مجموعه‌های حدیثی اهل‌سنت و شیعه پراکنده‌اند. (30) (31)

ثواب تلاوت

در برخی احادیث هم برای تلاوت برخی سوره‌ها و آیات، ثواب بسیاری ذکر شده که در جوامع حدیثی بخشی به آن اختصاص یافته است.(32) (33)
در این احادیث فضیلت سوره / سوره‌هایی خاص (34) (35) یا آیاتی از یک سوره (36) (37) بیان شده است.

پی‌نوشت‌ها:

1. ابن‌ عبدالبرّ، جامع بیان العلم و فضله و ما ینبغی فی روایته و حمله، ج۲، ص۱۹۱، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی‌تا).
2. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۳۷۳۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
3. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۳۷۳۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
4. انعام/سوره۶، آیه۸۲.
5. مائده/سوره۵، آیه۳۸.
6. ابن‌ قیم جوزیه، اعلام الموقّعین عن رب العالمین، ج۲، ص۳۱۴ـ۳۱۶، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت ۱۹۷۳.
7. محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۵۵ـ۵۷، ج ۱، قاهره ۱۳۸۱/۱۹۶۱.
8. محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۱۲۵ـ ۴۶۶، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
9. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۱، ص۳ـ۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
10. احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۶، ص۵۱۹، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
11. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۶۲۹.
12. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۵، ص۱۸۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
13. مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۳۹.
14. عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۰۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
15. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۵، ص۲۱۰ـ۲۱۱، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
16. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۹۹، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
17. طباطبائی، تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۱۱۸۱۲۴.
18. مالک‌ بن انس، المُوَطَّأ، ج۱، ص۲۰۱، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
19. مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۶۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
20. مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۶۵ـ۵۶۶، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
21. سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۴، ص۳۱ـ۳۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).
22. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۱۲، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
23. مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۳۶ـ ۵۳۷، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
24. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۰۸، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
25. مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۱۸۵۱۹۰.
26. عبدالرزاق‌ بن همام صنعانی، المصنَّف، ج۳، ص۳۳۵ـ ۳۵۸، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
27. مجلسی، بحارالانوار، ج۸۲، ص۱۶۸۱۸۰.
28. مالک‌ بن انس، المُوَطَّأ، ج۱، ص۱۹۹، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
29. محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۱۱۳۱۱۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵۱۳۷۶/ ۱۹۵۶ ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ش.
30. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۹۰۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
31. مجلسی، بحارالانوار، ج۷۷، ص۳۰۹ ۳۱۶.
32. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۰۳ـ۱۰۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
33. مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۲۳۳۶۹.
34. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۰۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
35. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۰۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
36. مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۵۶، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
37. مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۶۲۲۶۴.

منبع مقاله:
مجید معارف … [و دیگران]، (1389) مجموعه کتابخانه‌ی دانشنامه‌ی جهان اسلام (10): حدیث و حدیث پژوهی، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول