حسابرسی در قیامت

همه کارهای انسان – اعم از چهره ظاهری آنها و چهره باطنی آنها – در نامه عمل او ثبت و ضبط شده است و هیچ چیز از آن پوشیده نیست و ظاهراً در موقف میزان، مشخص می شود که سمت و سوی او به کدام جهت است؛ به سمت حق است یا باطل: (وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما کانُوا بِایاتِنا یَظْلِمُونَ)؛ «و وزن در آن روز حق است. کسی که میزان های [عمل ] آنان سنگین است، همان رستگارانند و کسانی که میزان های آنها سبک است، افرادی اند که سرمایه خود را به خاطر ستمی که نسبت به نشانه های ما می کردند، از دست داده اند».اعراف (7)، آیه 8 و 9؛ همچنین ر.ک: مومنون (23)، آیات 101 – 108.
در روایتی آمده است: زندیق درباره این آیه از امام صادق(ع) می پرسد: «قال أو لیس توزن الأعمال قال(ع) لا إن الأعمال لیست بأجسام و إنما هی صفة ما عملوا و إنما یحتاج إلی وزن الشی ء من جهل عدد الأشیاء و لایعرف ثقلها أو خفتها و إن الله لا یخفی علیه شی ء. قال: فما معنی المیزان؟ قال(ع): العدل. قال فما معناه فی کتابه فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ؟ قال(ع): فمن رجح عمله».الاحتجاج، ج 2، ص 351.
«پرسید: آیا اعمال را وزن نمی کند؟ امام فرمودند: خیر! اعمال اجسام نیستند؛ بلکه آنچه عمل می گردد، توزین می شود. کسی نیازمند وزن کردن چیزها است که به عدد آن نادان باشد و همچنین سنگینی و سبکی آن را نداند؛ و از خداوند هیچ چیزی پنهان نیست.
او پرسید: معنای میزان چیست؟ امام فرموند: عدل. او گفت: معنای این آیه «کسی که میزانش سنگین است» چیست؟ امام فرمودند: کسی که عملش راجح باشد».
همچنین امیر المومنین(ع) در تفسیر این آیه می فرماید:
«و معنی قوله (فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ) وَ (مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ) فهو قلة الحساب و کثرته و الناس یومئذ علی طبقات و منازل فمنهم من یحاسب حساباً یسیراً و ینقلب إلی أهله مسروراً و منهم الذین یدخلون الجنة بغیر حساب لأنهم لم یتلبسوا من أمر الدنیا و إنما الحساب هناک علی من تلبس بها هاهنا و منهم من یحاسب علی النقیر و القطمیر و یصیر إلی عذاب السعیر و منهم أئمة الکفر و قادة الضلالة فأولئک لایقیم لهم وزناً و لا یعبأ بهم بأمره و نهیه یوم القیامة و هم فی جهنم خالدون (و تلفح وجوههم النار و هم فیها کالحون)؛ مومنون (23)، آیه 104. (فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)؛ الاحتجاج، ج 1، ص 244.
«و معنای «کسی که میزانش سنگین باشد» و «کسی که میزانش سبک باشد» عبارت از کمی و زیادی حساب است و مردم در آن روز بر طبقات و جایگاه های مختلفی هستند: گروهی به سرعت محاسبه می شوند و با شادمانی به سوی خاندان خود باز می گردد؛ گروهی بدون حساب وارد بهشت می شوند؛ زیرا خود را به دنیا آلوده نکرده اند و حساب قیامت برای کسانی است که در دنیا خود را آلوده کرده اند؛ و گروهی بر کمترین و کوچکترین [امر ]محاسبه می شوند و به سوی عذاب دردناک رانده می شوند و از ایشان است پیشوایان کفر و رهبران گمراهی که برای آنها هیچ میزانی برپا نمی شود؛ آنها در روز قیامت هیچ ارجی ندارند و در دوزخ جاودانه هستند و (شعله های سوزان آتش [همچون شمشیر] به صورت های شان نواخته می شود و در دوزخ چهره ای عبوس دارند)؛ پس کسانی که میزان های شان سنگین باشد، آنها رستگاراند».
در آن روز حساب در دستان خداوند متعال است و همگی از روی عدالت حسابرسی می شوند: (وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها وَ کَفی بِنا حاسِبِینَ)؛ «ما ترازوی عدل را در روز قیامت برپا می کنیم. پس به هیچ کس کمتر ستمی نمی شود و اگر به مقدار سنگینی یک دانه خردل باشد، ما آن را حاضر می کنیم. و کافی است که ما حساب کننده باشیم».انبیاء (21)، آیه 47.
امام صادق(ع) در تفسیر آیه (وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ) می فرمایند: «الْأَنْبِیَاءُ وَ الْأَوْصِیَاءُ»؛ یعنی، انبیا و اوصیای آنان موازین قسط هستند که دیگرن با آنها سنجیده می شوند».کافی، ج 1، ص 419. آری اگر آنها در دنیا راهنمایان مردمان هستند که برای هدایت باید بدان ها اقتدا کنند، در قیامت نیز موازین قسط و عدل هستند که هر کس با نسبتش با آنها سنجیده می شود.
[از روایت حضرت علی(ع) روشن شد که همه مردمان در «موقف میزان» توقف ندارند؛ بلکه سران ایمان و سران شرک، مستقیماً به بهشت و جهنم می روند. بنابراین میزان فقط برای «متوسطین» است. حضرت زین العابدین امام سجاد(ع) سخنی دارند که با توجه به آن بسیاری از مطالب روشن می شود:
«اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ أَهْلَ الشِّرْکِ لَا یُنْصَبُ لَهُمُ الْمَوَازِینُ وَ لَا یُنْشَرُ لَهُمُ الدَّوَاوِینُ وَ إِنَّمَا یُحْشَرُونَ إِلَی جَهَنَّمَ زُمَراً وَ إِنَّمَا نَصْبُ الْمَوَازِینِ وَ نَشْرُ الدَّوَاوِینِ لِأَهْلِ الْإِسْلَامِ فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُحِبَّ زَهْرَةَ الدُّنْیَا وَ عَاجِلَهَا لِأَحَدٍ مِنْ أَوْلِیَائِهِ وَ لَمْ یُرَغِّبْهُمْ فِیهَا وَ فِی عَاجِلِ زَهْرَتِهَا وَ ظَاهِرِ بَهْجَتِهَا وَ إِنَّمَا خَلَقَ الدُّنْیَا وَ خَلَقَ أَهْلَهَا لِیَبْلُوَهُمْ فِیهَا أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً لآِخِرَتِهِ»؛همان، ص 75. «بندگان خدا اگاه باشید! برای مشرکان میزان ها نصب نمی شود و دیوان ها (نامه های عمل) منتشر نمی گردد. آنها گروه گروه به سوی جهنم محشور می شوند. بلکه نصب میزان و نشر دیوان تنها برای مسلمانان است. پس بندگان خدا! از خدا پروا داشته باشید و آگاه باشید که خداوند عزو جل، گل زود گذر دنیا را برای هیچ یک از دوستانش دوست ندارد و آنها را بر زیبایی های زودگذر و شادمانی های ظاهری آن ترغیب نمی کند؛ بلکه دنیا و اهل دنیا را تنها برای این آفریده تا آنها را بیازماید که کدام یک در آن برای آخرتش نیکوتر کار می کند».
برخی، از این دسته روایات استفاده کرده اند که مواقف میزان و حساب فقط مخصوص مؤمنان است. اما به نظر می رسد که چنین نباشد. زیرا آیات قرآن مردم را در قیامت به یک اعتبار به دو دسته و به اعتبار دیگر، به سه دسته و به اعتبار سوم به شش دسته تقسیم می کند. ابتدا این آیات را بررسی می کنیم و بعد نظر خود را درباره آنها بیان می کنیم.