در پاسخ، توجه شما را به چند نكته جلب ميكنيم:
1. دين مقدس اسلام مرتد را به دو قسمت فطري و ملي تقسيم كرده و ميان مرتد فطري (كسي كه از پدر و مادر مسلمان متولد شده و پس از قبول اسلام از اسلام برگشته است) و مرتد ملّي (كسي كه پدر و مادر او به هنگام انعقاد نطفهاش مسلمان نبودهاند و او بعداً اسلام را پذيرفته، سپس از آن برگشته است) و نيز بين مرد مرتد و زن مرتد تفاوت قائل شده است.
مرد اگر مرتد فطري باشد، بدون قيد و شرط اعدام ميشود؛ ولي اگر مرتد ملي باشد، در صورت عدم بازگشت و توبه به اسلام كشته ميشود و اين تفاوت ممكن است به اين خاطر باشد كه ضرر ارتداد فردي كه در اصل مسلمان بوده (مرتد فطري) به مراتب از فرد بيگانه و غير مسلمان بيشتر است. فرد اوّل به خاطر داشتن ارتباطهاي قوي و نيرومند، روي فكر و ذهن خانوادهاي اسلامي و ضعيف الايمان بيشتر تأثير منفي ميگذارد و آسانتر ميتواند بر ضد حكومت اسلامي قيام و توطئه كند، در حالي كه اثر منفي فرد دوّم كمتر است.
زن مرتد (چه فطري و چه ملي) در اسلام كشته نميشود؛ چون زن هر چند يك انسان كامل است، ولي بخاطر عواطف سرشار كه در وجود اوست، زودتر تحت تأثير قرار ميگيرد و اگر چه زودتر منحرف ميشود، زودتر هم به سوي حق هدايت مي گردد.[1]2. از آيات قرآن كريم چنين بر ميآيد كه مجازات مرتد به خاطر ماهيت مجرمانه عمل او و جلوگيري از نتايج زيانبار ارتداد است و صرفاً به جهت تغيير عقيده بدون اظهار و ابراز آن نيست و آيه شريفه «لا اكراه في الدين» به مرحله تكوين اشاره دارد و كشتن و زندان و… در موارد مشخص، مربوط به مرحلة تشريع است، مثلاً اشكالي ندارد به بيماري گفته شود كه تو اختيار خوردن هر غذايي را داري؛ ولي پزشك در مقام معالجه برخي از غذاها را براي او ممنوع كند و اين به سود خود بيمار است.
پذيرش دين اسلام بايد طبق منطق باشد، كسي كه آييني مانند اسلام را بعد از تحقيق و پذيرش رها كند و به سوي آيينهاي ديگر برود معمولاً انگيزة صحيح و قابل توجيهي ندارد، بنابراين عدول و بازگشت او به تخطئه و خيانت شباهت بيشتري دارد تا بگوييم از روي اشتباه و عدم درك حقيقت بوده است؛ چنان كه قرآن كريم ميفرمايد: «إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلى أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى الشَّيْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلى لَهُمْ[2]؛كساني كه بعد از روشن شدن هدايت براي آنها، پشت به حق كردند، شيطان اعمال زشتشان را در نظرشان زينت داده و آنان را با آرزوهاي طولاني فريفته است».
تعبيراتي كه قرآن كريم درباره مرتد به كار برده[3] نشان دهندة اين است كه اين گونه افراد از روي عناد، لجاجت، هتك مقدسات و مقابله با اسلام از دين دست برداشتهاند و مؤيد اين حقيقت حوادث آغازين اسلام (به خصوص اهل ردّه) است كه وقتي عدد مرتدان زياد شد، آنان به قصد نابودي اسلام به مدينه حمله كردند و با مسلمانان وارد جنگ شدند.[4]افزون بر آن چه گذشت، اگر به افراد اجازه داده شود هر روز مايل باشند اظهار مسلماني و هر روز مايل نباشند آن را انكار نمايند، به زودي جبهه داخلي كشور اسلام از هم متلاشي و متزلزل ميشود و راه نفوذ دشمنان و عوامل آنها هموار خواهد گرديد و هرج و مرج در جامعه اسلامي پديد خواهد آمد، چنان كه قرآن كريم ميفرمايد: «گروهي از اهل كتاب (از يهود) گفتند (برويد در ظاهر) به آن چه بر مؤمنان نازل شده، در آغاز روز ايمان بياوريد و در پايان روز كافر شويد، شايد آنها (از آيين خود) بازگردند[5]».
البته ممكن است گاهي ارتداد فردي، از حدود زبان تجاوز نكند و از روي قصد خيانت به مسلمانان نباشد، بلكه بر اثر گرفتار شدن در دام شبهات از اسلام خارج شود، ولي بحث ارتداد جنبة كلي دارد و احكام تابع يك فرد و دو فرد نميشود، بلكه مجموع افراد را به طور كلي بايد در نظر گرفت، از اين جهت ميتوان گفت: بازگشت يك فرد مؤمن به انكار و اعتراض (ارتداد) غالباً خالي از واكنش و تحريكهايي بر ضد نظام اسلام نخواهد بود به خصوص تحريك بر ضد نظامي كه به قيمت خون ميليونها انسان فداكار و جانباز تمام شده است. در اين هنگام ارتداد يك فرد به صورت هسته فتنه در آمده و تحريكها و واكنشهاي او باعث جذب دشمنان و اميدواري آنها نسبت به افرادي ميشود كه ايمانشان ضعيف است.
بنابراين، دين مقدس اسلام، جهت پيشگيري و ريشهكن ساختن چنين فتنهها و فسادها دستور داده كه مرتد كشته شود، تا نظام ديني و حكومت اسلام و آيين و كتاب او دستخوش چنين حوادث شوم نگردد.
پس دين اسلام به خاطر جرمي كه مرتد مرتكب شده و براي حفظ حقوق ديگران كه در ساية بقاي دين و حكومت اسلامي و مبارزه با ايادي و عوامل بيگانه حاصل ميشود، چنين كيفري (اعلام يا حبس و…) را براي مرتد در نظر گرفته است و اين حكم با آيه «لا اكراه في الدين» و آزادي عقيده منافاتي ندارد.
قابل توجه اين كه برخي از فقهاء گفتهاند: فردي كه بر اثر تماس و ارتباط با گروه باطل، شبهاتي در دل او پيدا شده، كمكم صورت انكار به خود گرفته و باعث شده تا برخي از احكام ضروري دين را انكار كند، ولي به گونهاي است كه اگر شبهة او زايل و رفع شود، فوراً به آغوش حق باز ميگردد، چنين فردي كشته نميشود.[6]آيه شريفه «لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ» به اين حقيقت اشاره دارد كه در قبول دين، اكراه و اجبار وجود ندارد؛ زيرا اساس دين بر ايمان و اعتقاد قلبي استوار است و اجبار تنها در اعمال و حركات جسماني مؤثر است و افكار و اعتقادات، راهي جز منطق و استدلال نميتواند داشته باشد.
از رواياتي كه در شأن نزول آيه مذكور نقل شده بر ميآيد كه بعضي از ناآگاهان از پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ انتظار داشتند كه هم چون حكّام جبار، با زور و فشار اقدام به تغيير عقيده مردم (هر چند در ظاهر) كند، آيه مذكور نازل شد و به صراحت به آنها پاسخ داد كه دين و آيين، با اكراه و اجبار قابل تبليغ نيست. افزون بر اين، همان گونه كه خود آيه فرموده: « لااكراه فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ» راه حق از باطل با دلايل و معجزات آشكار، روشن شده است و به زور و اكراه نياز نيست.[7]بنابراين، بچهاي كه بعد از بلوغ ديني غير از اسلام را پذيرفته، به خاطر عقيده، حكم ارتداد بر او بار نميشود، بلكه به خاطر ماهيت مجرمانه عمل او به جهت جلوگيري از نتايج زيانبار ارتداد او كه در جامعه مسلمانان ميباشد و در واقع در مرحلة تشريع حكم ارتداد و مجازات بر او بار ميشود، پس حكم ارتداد دربارة بچهاي كه پس از بلوغ مرتد شده با آيه «لا اكراه في الدين» منافاتي ندارد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. علامه طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن، (بيروت، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات) ج 2، ص 342 ـ 347.
2. ناصر مكارم شيرازي و ديگران، تفسير نمونه، (تهران، دارالكتب الاسلامية) ج 2، ص.
3. جعفر سبحاني، پرسشها و پاسخها، (تهران، انتشارات سيد الشهداء) ص 255 ـ 260.
پي نوشت ها:
[1] . موسوي خميني، سيدروح الله، تحرير الوسيله، قم، دارالكتب العلميه، اسماعيليان، ج 2، ص 446.
[2] . محمد/25.
[3] . آل عمران/86؛ محمد/25.
[4] . ر.ك: حسن ابراهيم حسن، تاريخ اسلام، بيروت، داراحياء التراث العربي، ج 1، ص 344 ـ 353.
[5] . آل عمران/72.
[6] . ر.ك: طباطبائي، سيد محسن، مستمسك العروة، نجف اشرف، ج 1، ص 378 ـ 384.
[7] . ر.ك: طبرسي، مجمع البيان، بيروت، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، ج 2، ص 162.