حقيقت تقوا از نگاه قرآن

تقوا چيست؟

تقوا به معناي حفظ كردن خويشتن از چيزي است كه انسان از آن مي ترسد. اين واژه از ريشه وقي گرفته شده است كه به معناي حافظ و سپر است. انسان براي آن كه خود را از زيان جنگ حفظ كند و آثار شمشير و نيزه و تير را از خود دفع سازد تن را به سپر مي سپارد تا وي را نگه دارد و آسيبي به او نرسد.

تقوا در اصطلاح شرعي به معناي نگه داري نفس از چيزي است كه موجب گناه مي شود و گرفتار خشم و غضب الهي مي گردد. براي دست يابي به مقام تقوا و رهايي از خشم الهي شخص مي بايست از هر آن چه خداوند از آن بازداشته است پرهيز كرده و به هر چه فرمان داده انجام دهد. بنابراين تعريف تقوا به ترك و پرهيز از آن چه نهي كرده و بازداشته است، تعريف جامعي نيست؛ چنان كه ترجمه آن به پرهيز و پرهيزگاري بيانگر معنا و مفهوم قرآني آن نمي باشد؛ اگر چه حتي در اين تعريف پرهيزگاري را به معناي ترك برخي مباحات نيز معنا كرده و ترك آن را كمال تقوا قرار دهيم؛ زيرا تقوا درحقيقت، چيزي جز حركت در راه راست و صراط مستقيم نيست كه اين راه دربردارنده همه آن چيزي است كه ما از آن به دين ياد مي كنيم؛ از اين رو مي توان تقوا را در اصطلاح و فرهنگ قرآني به معناي عمل به دين دانست و يا پا از اين فراتر نهاده و تقوا را به معناي دين داري در حوزه ايمان و عمل دانست. بنابراين مي توان گفت كه در مفهوم قرآني تقوا در همان معناي دين داري به كار رفته است و متقي همان دين دار است كه در حوزه هاي مختلف خود را به اشكال گوناگوني نشان مي دهد.

آثار و كاركردهاي اجتماعي تقوا

اگر تقوا را همان دين داري معنا كنيم مي توان همان آثار و كاركردهايي كه براي دين داري در همه حوزه ها برشمرده مي شود، براي تقوا بيان كرد. از اين رو مي بينيم كه در كتاب وزين فرهنگ قرآن نوشته آيت الله هاشمي رفسنجاني و برخي از محققان مركز فرهنگ و معارف قرآن، بيش از 119 اثر و كاركرد براي تقوا برشمرده شده كه همان كاركردها و آثار دين در همه حوزه هاي پيش گفته است. اين گونه تعامل با موضوع تقوا، خود بيانگر اموري چند از قبيل ارزش و اهميت تقوا و نيز معناي عام و فراگير تقواست كه مي توان آن را مترادف دين داري دانست.

در اين جا تنها به كاركردهايي اشاره مي شود كه تقوا در حوزه عمل اجتماعي و هنجاري به جا مي گذارد و آثار آن به طور مستقيم خود را نشان مي دهد.

اتحاد، محصول تقوا

از جمله كاركردهايي كه قرآن براي تقوا برمي شمارد اتحاد و وحدت در ميان مسلمانان است؛ زيرا تقوا زمينه ساز تمسك به حبل الله و نيل به وحدت و اتحاد اجتماعي جامعه اسلامي و امت قرآن است.

خداوند در آيه 102 و 103 سوره آل عمران درباره كاركرد تقوا در اين حوزه مي فرمايد: يا ايهاالذين آمنوا اتقواالله حق تقاته… و اعتصموا بحبل الله جميعاً ولاتفرقوا؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد تقواي الهي را به نحو احسن و كمالي آن به جا آوريد… و همگي به ريسمان الهي تمسك جوييد و متفرق نشويد.

در حقيقت تقواي الهي در حالت كمالي آن تمسك به ريسمان الهي است كه در روايات از آن به قرآن و عترت و سنت ياد شده است. بنابر تفسير يادشده از حبل الهي، مسلمان متقي مي بايست به حبل الهي تمسك جويد كه همان دين است؛ از اين رو گفته مي شود كه تقوا همان دين داري است و كسي كه دين داري و تقوا را پيشه خويش كند به وحدت دست مي يابد؛ زيرا در اين حالت در حوزه بينشي و نگرش و عمل مي بايست در چارچوب دين (قرآن و سنت و عترت) عمل و حركت كند و از آن جايي كه وحدت نيز چيزي جز يگانگي در بينش و نگرش و روش نيست، به خودي خود اتحاد پديدار مي گردد و اختلافات به كناري مي رود.

جامعه اي كه بر پايه تقوا استوار است به وحدت و اتحاد دست مي يابد و از آثار آن برخوردار مي شود. از اين روست كه خداوند مي فرمايد: ان هذه امتكم امه واحده و انا ربكم فاتقون فتقطعوا امرهم بينهم زبراكل حزب بمالديهم فرحون؛ اين امت اسلام، امت واحد و هم هدفي است و من پروردگار شمايم پس، از من تقوا گيريد ولي مردم، دين و كتابي را كه به وسيله پيامبران به آنان عرضه شده بود قطعه قطعه كرده و هر يك به بخشي ايمان و به بخشي ديگر كافر شدند و دين را اين گونه در ميان خويش تقسيم كردند و هر يك بخشي را گرفتند و به همان شادمان شدند. (مؤمنون آيه 52 و 53)

در اين آيه به خوبي بيان شده است كه مردم چون تقواي الهي را پيشه نكردند و هر يك به بخشي از دين عمل كردند و بخشي را فرو گذاشتند و هر يك به آن بخشي كه عمل مي كردند افتخار كرده و آن را درست و كامل دانستند، همين امر موجب شد تا خود گروه گروه شوند و اتحاد و وحدت در دين و روش از ميان آنان رخت بربندد.

بنابراين عمل به دين يعني تقواي الهي داشتن كه خود زمينه اي براي اتحاد و وحدت در هدف و روش است و دوري از تقوا يعني فروگذاري بخشي از دين و عمل به بخشي از آن كه در نتيجه آن هر يك تنها به آن بخشي كه عمل مي كنند، باور داشته و بدان شاد شده و ديگران را منكر مي شوند و تخطئه مي كنند و اين گونه است كه جامعه دچار تشتت و اختلاف مي گردد. اين درحالي است كه اگر به ريسمان الهي و حبل خداوندي تمسك مي كردند و به همه قرآن و سنت و عترت عمل كرده و وفادار بودند؛ وضعيت ايشان اين گونه نمي شد.

تقوا و دوري از التقاط

كساني كه به بخشي از دين ايمان آورند و بدان عمل كنند، در حقيقت از دين واقعي دور شده اند و اين مسأله موجب مي شود تا در برخي از مسايل زندگي خويش به اموري بيرون از دين تمسك جويند و گرفتار انديشه و عمل و روش التقاطي گردند. از اين روست كه خداوند به نقش تقوا در دوري از التقاط اشاره مي كند و بيان مي دارد كه چگونه فقدان تقوا موجب مي شود تا كساني كه به دين كامل عمل نمي كنند دچار التقاط شده و از انديشه هائي چون انديشه هاي جاهلي استفاده مي كنند و از دين كامل دور مي شوند (بقره آيه 189)

در صحنه عمل اجتماعي نيز شخص غيرمتقي به جهت عمل نكردن به دين كامل، دچار ناهنجاري مي شود كه از آن جمله مي توان به افساد در جامعه و طبيعت (بقره آيه 205 و 206 و شعرا آيه 179 تا 183) تجسس در كارهاي ديگران (حجرات آيه12) تجاوز به حقوق ديگران (مائده آيه 2) و دادن نام هاي زشت (همان) اشاره كرد كه چگونه تحت تأثير بي تقوايي صورت مي گيرد؛ زيرا كساني كه اهل تقوا و دين داري هستند همواره از رفتار نابهنجار در حوزه عمل اجتماعي خودداري مي كنند. چون دين از آن ها بازداشته و يا خواستار عمل به هنجارها و رفتار پسنديده شده است و شخص دين دار و متقي مي كوشد تا بر پايه آن ها عمل كند. از اين روست كه جامعه دين دار و متقي جامعه اي است كه نابهنجاري ها در آن يا ديده نمي شود و يا به شكل پديده اجتماعي در آن بروز و ظهور ندارد.

دستاوردهاي جامعه باتقوا

جامعه اي كه تقوا در آن به رشد و بالندگي رسيده است از طاغوت و بندگي حكومت هاي فاسد و باطل رهايي مي يابد و هرگز دچار آن نمي شود. (زمر آيه 16 و 17) ظلم و بي عدالتي در آن به صورت پديده اجتماعي وجود ندارد (مريم آيه 13 و 14 و جاثيه آيه 19) و مردمانش از عجب و خودپسندي رهايي يافته (بقره آيه 206) و از گناه عيب جويي ديگران مبرا و پاك شده اند. (حجرات آيه 11 و 12) در جست وجوي عيب ديگري و يا غيبت از ايشان نيستند (همان) و در حوزه مسايل اقتصادي گرفتار كم فروشي (شعراء آيه 179 و 183) و حرام و باطل خوري و تجاوز و معصيت به حقوق ديگران (مجادله آيه 9) نيستند.

اين ها بخشي از كاركردهاي اجتماعي تقوا در آيات و آموزه هاي قرآني است كه بطور خلاصه مي توان گفت كه براساس آيات قرآني، جامعه متقي جامعه اي برتر و نمونه است كه مي بايست آن را جست و در پي تحقق آن تلاش كرد. به يك معنا تقوا در آموزه هاي قرآني چيزي جز دين داري و عمل به تمام دين نيست همان چيزي كه از آن در قرآن به حق تقاته (كمال تقوا) ياد شده است.بسيار از تقوا سخن گفته شده و مي شود. شايد سبب اهتمام ويژه به اين موضوع جايگاه و اهميتي است كه اين موضوع در نظام فكري و عملي تفكر اسلام و قرآن دارا مي باشد. اگر بخواهيم عناصر كليدي و مقومات اساسي دين اسلام را در چند چيز خلاصه كنيم؛ بي گمان پس از باورهايي كه از آن به اصول دين ياد مي شود موضوع تقواست.

هر چند كه در حوزه هاي مختلفي چون بينشي و فقهي و اخلاقي از تقوا و مراتب آن با توجه به كاركردهاي آن در هر يك از حوزه ها، سخن گفته شده است ولي بايد توجه داشت كه تقوا بيش از آن كه مسئله فقهي و اخلاقي به ويژه در حوزه فردي باشد امري اجتماعي است.

تقوا از درون و باطن و از حوزه بينشي آغاز مي شود و به بيرون و عمل اجتماعي و هنجاري كشيده مي شود.

در بينش قرآني، تقوا هم راه و هم روش و هم بينش و هم عمل است. تقوا داراي مراتبي است كه ارتباط تنگاتنگي با مراتب ايماني دارد. هر چه ايمان شخص استوارتر مي شود، تقوا در او نمودارتر مي گردد. از اين رو مي توان گفت كه تقوا بازتاب بيروني ايمان است كه در حوزه هاي مختلف اخلاقي و فقهي و هنجاري خود را نشان مي دهد. آن چه در اين نوشتار مورد نظر است، بازخواني حقيقت تقوا و آثار اجتماعي آن در حوزه عمل اجتماعي و هنجاري بر پايه آموزه هاي قرآني است.

نویسنده: فرشته محيطي