دفتر ديگري به سرشماري كارمندان مي‌پرداخت و به نام «دفاتر قلم دیوان» مشهور بود. در اين دفتر كساني كه به نوعي با موقوفات سروكار داشتند ثبت مي‌شد. اينان عبارت بودند از:
1. كارمندان اوقاف اعم از مستخدمين، ناظران و غيره
2. نگهبانان موقوفات
3. كساني از اوقاف مساعده و كمك مالي دريافت كرده‌اند.
اين دفتر در اداره دربار مستقر بود و در همان جا ثبت و نگهداري مي‌شد.
در اداره دربار خلافت عثماني دفاتر ويژه وقف هم داير بود. اسامی اين دفاتر اين‌گونه است:
ـ دفتر اوقاف همايوني
ـ دفتر اوقاف و مقاطعات
ـ دفتر توليت اوقاف
ـ دفتر اوقاف، رقم 258
ـ دفتر اوقاف و غيرها
ـ دفتر مقررات اوقاف
ـ وظايف موظفين اوقاف همايوني
ـ دفتر اوقاف حرمين شريفه
ـ دفتر اوقاف مدارس
ـ دفتر مدرسين و مؤذنين
در مجموع 261 دفتر با اسامي فوق هست كه به امورات اوقاف رسيدگي می کرده، و شامل مندرجات و اسناد بسيار با ارزشي مي‌باشد. تمامي مشخصات اين دفاتر توسط نويسندگان كتاب دليل الارشيف آمده است. (10)
اداره‌اي در خلافت عثماني به نام دفترخانه عامده وجود داشت كه به عمران و آباداني مي‌پرداخت. يعني سير عمليات عمراني را در كل كشور ثبت مي‌كرد. لاجرم بخشي از اين عمليات عمراني در موقوفات بود. از اين‌رو دفتري براي ثبت امور عمراني در موقوفات وجود داشت. البته گاه نياز به تبديل به احسن يا فروش اموال وقفي كه در حال نابودي و خرابي بود که همه اينها در اين دفتر ثبت شده است. امور مالي موقوفات جداگانه در دفاتر خاصي ثبت مي‌شد. يعني هر استاني مثل اناضول (اناطولي) يا يمن، اداره مالي (اقتصادي) داشت و در اين اداره دفتر ماليه مستقر بود. زيرمجموعه اين دفاتر، دفاتر امور مالي اوقاف، ويژه ثبت عمليات مالي در موقوفات بود. مشخصات اين دفاتر در چند منبع آمده است. (11)
آنچه امروزه به نام ديوان محاسبات معروف است و به دخل و خرج كشور مي‌پردازد و آنچه مرتبط با منابع مالي كشور و سرفصل‌هاي هزينه‌اي است ثبت مي‌كند، در خلافت عثماني به نام ديوان محاسبه معروف بود و اقدامات و كارهاي اين ديوان در دفاتر محاسبه يا محاسبات ثبت مي‌شد. در اين زمينه دفاتري كه به امور وقفي مي‌پرداختند، اين‌گونه بودند:
ـ دفاتر قلم محاسبة الحرمين
ـ دفاتر قلم الاوقاف الصغيره
ـ دفاتر قلم الموقوفات و الادارات التابعة له
فهرست و شناسنامه زمين‌هاي بزرگ موقوفه، به نام وقف الاشكينجي، خود چند دفتر بزرگ است. (12)
دفاتري نسبتاً زياد در خلافت عثماني وجود داشت كه گزارش روزانه واردات، صادرات، مخارج و غيره در آنها ثبت مي‌شد. اين دفاتر به نام «دفاتر قلمي الروزنامچه» معروف بود. قلمي يعني نوشتن و ثبت و روزنامچه يعني روزنامه. امروزه دفتر روزنامه جاي آن را گرفته است. امور روزانه وقفي هم در همين دفاتر ثبت مي‌شد البته در دفترهاي روزانه وقفي. (13)
دفتر مهمي به نام «دفاتر قلم زوائد الجزية» وجود داشت كه ويژه موارد اوقاف سلاطين و وزراء بود. يعني سلطان يا وزير وقتي از منطقه‌اي قبطي‌نشين، جزيه مي گرفت، يا از گوسفندهاي گله‌داران عوارض دريافت مي‌كرد و به مصرف امور تعيين شده مي‌رساند، درصدی مي‌ماند، اين زوائد بايد وقف و در همين دفتر ثبت مي‌شد. (14)
حرمين مكه و مدينه اداره ويژه جهت ثبت و گزارش كاركرد و عملكرد موقوفات داشت. اين اداره به نام «محاسبه الاوقاف» ناميده مي‌شد. اين اداره به امور اوقافي مكه و مدينه، امور موظفين و كارمندان مؤسسات وقفي، وقف‌هاي سلاطين و خلفاي عثماني در مناطقي از جهان در جهت حرمين شريفين و اين‌گونه امور ديگر رسيدگي مي‌كرد.
دفاتري كه از اين اداره بر جاي مانده و حاكي از ثبت چرخه امور اداري به روش دقيق است. به نام «دفاتر قلم محاسبة الحرمين و الادارات التابعة له» می باشد. شخصيت‌هايي كه براي حرمين وقف كرده و نامشان در اين دفاتر ثبت شده عبارت‌اند از: فاطمة سلطان، علي پاشا العتيق، گلبهار خاتون، الغازي طورخان بك، سليمان پاشا، اياصوفيا، امين البناء، بشير آغا، جور ليلي علي پاشا، مصطفي پاشا، محمود پاشا الولي، بايزيد ولي، عبدالحميد، مرادخان، سلطان يلديوم و مهرشاه سلطان.
اماكني كه اوقاف حرمين شريفين در آنها وجود دارد، در جهان پراكنده‌اند ولي عمده آنها در شهرهاي عثماني آن دوره مثل استانبول، اناطولي، عراق، يمن و قاهره بوده است. اين اداره، چند واحد اداري تابعه مثل دار السعادة، الصدر الاعظم، و مشيخة الاسلام داشته كه رسيدگي به اوقاف حرمين را برعهده داشته‌اند.
مقاطع وقفي وابسته به حرمين خود دفتر ويژه داشته و امور جاري آن ثبت شده است.(15)
موقوفات موجود در شهرهاي عثماني كه وابسته به حرمين نبوده در دفتر ديگري به نام «دفاتر قلم الاوقاف الصغيرة» به تفصيل آمده است. (16)
غير از تشكل‌هاي فوق، يك اداره ديگري وجود داشت كه اقتصاددانان و حقوق‌داناني را جذب كرده و فقط به امور مالي موقوفات، چگونگي رشد و توسعه آنها، اجراي روش‌هايي در مسير بهبود و سامان‌دهي به موقوفات رسيدگي مي‌كرد. اين تشكيلات به نام «دفاتر قلم الموقوفات» نام داشت. (17)
دولت عثمانی موقوفات را در اقتصاد كشور جاي داده و بين آنها ارتباط برقرار مي‌كرد. درون دربار، تشكيلاتي براي سامان‌دهي به امور خيريه و گسترش نيكوكاري در كل قلمرو عثماني وجود داشت. اين تشكل که به اسم: «مجلس التنظيمات الخيريه» بود، به امور خيريه به معناي عام كه شامل وقف هم مي‌شد، رسيدگي مي‌كرد. در اين مجلس دفاتري به نام «دفاتر التنظيمات الخيريه» مستقر بود كه امور روزانه را وارد مي‌كرد. (18)
نظارت بر اوقاف هم به عنوان يكي از اركان وقف اهميت دارد و خلافت عثماني نمي‌توانست بي‌توجه به آن باشد. به همين جهت تشكيلاتي در دربار ايجاد كرد به نام «مجلس نظارة الاوقاف الهمايونية» و دفاتري جهت ثبت چرخه امور خود داشت به نام «دفاتر نظارة الاوقاف الهمايونية». از سال 1242ق/ 1826م نظارت بر اوقاف رسمي شده بود ولي از سال 1255ق/ 1839م توسعه يافت و با تصويب تشكيلاتي براي آن، نهادينه شد. (19)
تا اينجا تمامي دفاتري كه امور روزانه وقف در طول خلافت عثماني را ثبت كرده است را گزارش كرديم و معلوم شد عثماني‌ها تلاش و مداخله و اهتمام ويژه‌اي براي ثبت امور وقفي داشته و به روش‌هاي مختلف، همه امور وقفي را ثبت و گزارش كرده تا نسل‌هاي آتي بدانند در اين دوره چه سيري طي شده و موقوفات چه وضعيتي داشته‌اند.

اسناد و مدارك اوقافي
 

در كنار چرخه امور اوقافي، اسناد و مداركي هم وجود داشت كه جداگانه در كلاسه‌هاي خاص بايگاني و نگهداري مي‌شد. براي مثال اگر وزيري يك قطعه زمين در روز 20 شوال 1220 ق در استانبول وقف مي‌كرد، اين وقف در دفتر ويژه‌اي ثبت مي‌شد. اما وقف‌نامه آن، تأييدنامه شاهدان (شهودنامه) و هرگونه سند ديگر مرتبط با اين وقف جداگانه بايگاني می گردید. اين بخش عهده‌دار پرداختن به اسنادي است كه بايگاني شده، روش بايگاني آنها و معرفي طبقه‌ها.
در اين مقاله به اجمال فقط به معرفي طبقات مي‌پردازم.

ديوان بكلكجي
 

اداره‌اي در دولت عثماني بود كه به زمين‌ها و خريد و فروش و نيز وقف زمين و امور اوقافي آنها مي‌پرداخت. بخش بايگاني اين اداره چند قسمت خود را به تجميع و بايگاني اسناد وقفي اختصاص داده بود: نام اين قسمت‌ها چنين است:
ـ وثائق الشؤون الدينية و الخيرية للطوائف غير المسلمة
ـ وثائق الوقائع الوقفية
در اين دو قسمت هزاران برگ درباره امور اوقافي مرتبط با وقف زمين بايگاني شده است كه ارزش آن قابل اندازه‌گيري و بيان نيست. نيز اداره اقتصادي يا «دائرة المالية» در بايگاني خود اين قسمت‌ها را دارد:
ـ وثائق محاسبة الحرمين و الادارات التابعة له
ـ وثائق مقاطعات الحرمين
ـ وثائق الاوقاف الصغيرة
ـ وثائق قلم الموقوفات و الادارات التابعة له
تشكيلاتي كه نظارت بر اوقاف را از سال 1255ق برعهده داشته، هزاران برگ اسناد برجای نهاده است. اين اسناد به نام «وثائق نظارة الاوقاف الهمايونية» در آرشيف ملي تركيه نگهداري مي‌شود.(20)
غير از اسناد مكتوب گزارشي، اسناد ديگر مثل نقشه‌هاي اماكن وقفي، قبالجات و وقف‌نامه‌هايي كه روي چوب، سنگ و پوست نوشته شده، عكس و آلبوم مناطق و مؤسسه‌هاي وقفي يا شخصیت های نيكوكار و واقف در خزانه اسناد موجود است كه از دوره عثماني به يادگار مانده است. (21)خلاصه اينكه دوره خلافت عثماني، وقف اسلامي با فراز و نشيب‌هاي متعدد دست به گريبان بود. در همين دوره واقعه مهم الغاي وقف به اجرا در آمد ولي چندي بعد با لغو اين قانون، مجدداً زمينه‌هاي شكوفايي وقف فراهم آمد. به هر حال در دوره عثماني، تجارب گران‌سنگي به دست آمد. تجاربي كه امروزه داشتن و درك آنها لازم و پژوهشگران بايد با مطالعه آن دوره و تجارب مهمي که در دست می باشد، در اختيار امت مسلمان قرار دهند. اما بدون اسناد بر جاي مانده نمي‌توان، تحقيقات كارآمدي عرضه كرد. به همين دليل نخست بايد به سندشناسي روي آورد.

منابع و مصادر
 

درباره اسناد و مدارك عثماني تاكنون تحقيقات مفصل و پر دامنه‌اي اجرا و آثار جامعي تأليف شده است. البته منابع خاص درباره اسناد وقفي عثماني كمتر است و جا دارد پژوهش مفصل و جامع در اين‌باره انجام و عرضه شود. يكي از آثار جامع در اين‌باره كتابي با اين مشخصات است:
دليل الارشيف العثماني: فهرس جامع لوثائق الدولة العثمانية في ارشيف رئاسة الوزراء التركية؛ يوسف احسان گنج، حاجي عثمان يلديرم، مصطفي كوچوك، ابراهيم قراجه، ناظم يلماز، سنان صانار، واشدگون دوغدي؛ ترجمه صالح سعداوي؛ مقدمه خالدارن، استانبول، مركز الابحاث للتاريخ و الفنون و الثقافة الاسلامية باستانبول (ارسيكا)، 2008م. 620 ص.
اصل اين كتاب به انگليسي يا تركي استانبولي است و مترجم با دقت تعريب كرده است. مركز الابحاث للتاريخ و… با نام اختصاري IRCICA (ارسيكا) مهم‌ترين مؤسسه آرشيوي و پژوهشي است كه به گردآوري و بررسي اسناد و مدارك دوره اسلامي به ويژه دوره عثماني مي‌پردازد. نويسندگان اين اثر هفت تن از بهترين متخصصان در عرصه اسناد و مدارك اسلامي ـ عثماني‌اند.
اين كتاب چهار بخش اصلي دارد و در هر بخش، به اسناد و مدارك وقفي هم مي‌پردازد. اما ساختارش مي‌تواند مدل خوبي براي پژوهش پيشنهادي درباره اوقاف باشد. اختصاراً اين ساختار را معرفي مي‌كنم:
بخش 1: طبقه‌بندي دفاتر موجود در آرشيف عثماني
فصل1: دفاتر ديوان همايوني و باب آصفي و دفترخانه عامره
ـ دفاتر قلم ديوان (بكلكجي)
ـ دفاتر المهمه
ـ دفاتر شكايت
ـ دفاتر احكام
ـ دفاتر احكام 16 استان به ترتيب معرفي شده است.
ـ دفتر روزنامه عسكرية
ـ دفاتر سجلات و ركني خاصه
ـ دفاتر دول اجنبي
ـ دفاتر طوائف غير مسلم
ـ دفاتر حضرتي
ـ دفاتر اذن السفينه
فصل2: دفاتر دائره ماليه
ـ دفاتر قلم محاسبه اناطولي
ـ دفاتر گمرك
ـ دفاتر جزيه
ـ دفاتر اوامر ماليه
ـ دفاتر مالي حرمين
ـ دفاتر موقوفات
ـ دفاتر قلم الاوقاف الصغيرة
فصل3: دفاتر باب عالي (دربار)
ـ دفاتر مديرية الخزانه
ـ دفاتر عرض حالات
ـ دفاتر طوائف غير مسلم
ـ دفاتر نفي و قصاص
ـ دفاتر تشريفات
ـ دفاتر تنظيمات الخيرية
فصل4: دفاتر ارشيف سراي يلديز
فصل5: دفاتر خاصة بالنظارات و التفتیش
ـ دفاتر نظارت داخلي
ـ دفاتر نظارت خارجي
ـ دفاتر نظارت بر موقوفات و اوقاف
بخش 2: طبقه‌بندي اسناد در آرشيو عثماني
فصل1: اسناد ديوان همايوني و باب آصفي و دفترخانه عامره
ـ وثائق دول اجنبي
ـ وثائق شؤون ديني و خيريه
فصل2: اسناد دائره ماليه
ـ وثائق حرمين مكه و مدينه
ـ وثائق اوقاف
ـ وقائق موقوفات متفرقه
فصل3: وثائق باب عالي
فصل4: وثائق ارشيف براي يلديز
ـ اسناد نظارت بر اوقاف
فصل5: وثائق خاصه بالنظارات و التفتيش
ـ اسناد نظارت بر اوقاف همايوني
بخش 3: موارد آرشيوي ديگر موجود در آرشيو عثماني
فصل1: فهارس نقشه‌ها، طرح‌ها، عكس‌ها، كروكي‌ها
ـ فهارس وقفيات
ـ فهارس مديرية اوقاف
بخش 4: آرشيوها و مخازن اسناد در تركيه
اين كتاب در چهار بخش فوق همه مباحث اسناد عثماني را مطرح و بررسي كرده است.
ارسیکا و سازمان اوقاف ترکیه از جمله نهادهایی هستند که موظف شده اند درباره اسناد اوقافی، تحقیق های دامنه داری را اجرا و منتشر کنند. و تاکنون چند جلد کتاب منتشر کرده اند. اما هنوز جای کار زیاد هست. مهم اینست که پژوهشگران و نهادهای پژوهشی ایران می توانند از این گونه آثار الگو برداری کرده و پژوهش های سودمندی در موضوعات اسناد اوقافی ایران منتشر کنند.

پي نوشت ها :
 

10. ص 104ـ110.
11 . از مجله در كتاب دليل الارشيف، ص 165ـ 168 آمده است.
12 . همان، ص 184.
13 . همان، ص 194ـ 195.
14 . همان، ص 199.
15 . همان، ص 205.
16 . همان، ص 206.
17 . همان، ص 209ـ212.
18 . همان، ص 269.
19 . همان، 283ـ284.
20 . همان، ص 325ـ520.
21 . همان، ص 523 به بعد.

منبع:فصلنامه وقف ميراث جاويدان ش 74
/ع