رتباط خواب، رویا و مرگ را باید در دو بخش جداگانه بررسی کرد. در بخش اول رابطه خواب و مرگ و فرض تشابه میان آن دو مطرح می شود. این بخش گستره وسیعی از حوزه های گوناگون معرفتی مانند اسطوره شناسی، ادبیات، مردم شناسی، عرفان، روانشناسی و غیره را دربرمی گیرد و در نهایت با اتکا به یافته های علمی، فرض دیرینه و فراگیر شباهت خواب به مرگ رد می شود. در بخش دوم پیوندهای پیدا و نهان رویاهای انسان با موضوع یا مایه مرگ در اشکال مستقیم و غیرمستقیم خود آشکار می گردند و نقش این پیوندها در شناسایی منشا کشمکش های روانی بررسی می شود. این مقاله از این سه مقوله و پیوندها و تفاوت هایشان می گوید.
باور به شباهت خواب و مرگ در بسیاری از افسانه ها، آداب و رسوم اقوام ابتدایی وجود داشته است و در حال حاضر هم دیده می شود. این باور در ارتباط نزدیک با مفهوم اولیه نفس قرار می گیرد و از این رو در تاریخ روانشناسی نیز بخشی را به خود اختصاص می دهد. اکثر روانشناسان بر این اعتقادند که مفهوم نفس از تجارب اساسی بشر مانند تولد، مرگ، خوابیدن، خواب دیدن و هذیان ها به وجود آمده است. مطابق تصورات اولیه انسان نفس یا روح در هنگام خواب، جسم یا بدن را ترک می کند و به گشت و گذار در عالم می پردازد و در این گردش به نفوس یا ارواح دیگر برمی خورد. این حالت پس از مرگ نیز وجود دارد و به نظر معتقدان به حلول ارواح تا جایی ادامه می یابد که نفس، بدن دیگری را بیابد و در آن جای گزیند. مولوی در شعر زیر به این گشت شبانه ارواح در هنگام خواب نظر دارد:
هر شبی از دام تن ارواح را
می رهانی، می کنی الواح را
می رهند ارواح، هرشب زین قفس
فارغان، نی حاکم و محکوم کس
با این مقدمات و به کمک تخیل می توانیم حدس بزنیم که انسان های اولیه در ابتدا متوجه شباهت های ظاهری خواب و مرگ شده اند و آنگاه با انتزاع و تعمیم این مشاهدات و برخی رویدادهای دیگر به مفهوم مجرد نفس دست یافته اند. این نتیجه گیری اولیه بر باورها و آرای متفکران و نسل های بعدی تاثیر عمیقی داشته است و رد پای آن را در اساطیر، مذاهب، عرفان حتی فلسفه و علم نیز می توان شناسایی کرد.
در اساطیر یونان، تاناتوس ( thanatos ) فرشته مذکر بالداری است که مجسم کننده مرگ است. او و برادر توامانش هیپنوس ) hypnos ) که نمایشگر خواب محسوب می شود، پسران شب هستند. هیپنوس نیز معمولا به صورت فرشته ای بالدار مجسم می شود که پیوسته در حال گردش بر فراز زمین و دریا و خواب کردن موجودات است. روایت های مشابه این داستان در اساطیر اقوام دیگر نیز وجود دارد.
شباهت خواب و مرگ در حوزه های زبانی گوناگون نیز تاثیر گذاشته است. در اکثر زبان ها واژه های «خواب» و «مرگ» به جای یکدیگر به کار می روند و یا به صورت استعاره و تشبیه در شعر، ادبیات و ضرب المثل های عامیانه مورد استفاده قرار می گیرند. در زبان و ادبیات فارسی خواب به صورت استعاره مرگ مکررا به کار رفته است. ترکیب های لغوی خواب ابدی، خواب مرگ، خواب جاودانی، خواب دائمی، خواب عدم و خواب اجل به زبان محاوره نیز راه یافته اند. ضرب المثل «خواب برادر مرگ است» که اسطوره یونانی ذکر شده را به یاد می آورد، در شعر اوحدی به این صورت انعکاس یافته:
خواب را گفته ای برادر مرگ
چو نخسبی همی زنی در مرگ
مولوی نیز با استمداد از حدیث نبوی «النوم اخوالموت ولایموت اهل الجنه» چنین می سراید:
نوم ما چون شد اخ الموت ای فلان
زین برادر آن برادر را بدان
همچنین به نظر می رسد که ضرب المثل «از خواب قیاس مرگ گیر» از شعر خواجه عبدالله انصاری اقتباس شده باشد:
در ترک تعلق از بدن راحت هاست
از خواب قیاس مرگ می باید کرد
در حکمت و عرفان ایرانی و اسلامی هم که از فلسفه یونان و طب بقراطی تاثیر پذیرفته است، ذکر تشابه فوق مکررا دیده می شود. عنصرالمعالی می نویسد: «حکیمان خواب را موت الاصغر خوانند». به طور کلی عرفا و فلاسفه برای تصویر و تجسم دوری از علایق جسمانی و کسب نیروی روحانی به تمثیل خواب پناه می برند و آن را مرگ کوچک و حشر اصغر می دانند و در مقابل، از حالت بیداری به عنوان قیامت کبری و حشر اکبر یاد می کنند. به قول مولوی:
هست ما را خواب و بیداری ما
برنشان مرگ و محشر دو گوا
حشر اصغر، حشر اکبر را نمود
مرگ اصغر، مرگ اکبر را زدود
البته عرفا به کمک این تمثیل ها و تشبیه ها آموزه فنای عرفانی را مطرح می کنند که از بحث ما خارج است.

خواب در علم
 

امروزه خواب به عنوان یک پدیده طبیعی فیزیولوژیک و اختلالات آن به مثابه یافته های مرضی مورد مطالعات گسترده و آزمایشات دقیق قرار گرفته است. بر طبق یافته های حاصل از این کوشش ها باید گفت که صرف نظر از شباهت سطحی و ظاهری میان خواب و مرگ، هیچ وجه تشابه دیگری میان این دو وجود ندارد. در حقیقت خواب را باید مرحله فیزیولوژیک فعالی به شمار آورد که مشخصه هایی انحصاری دارد که آن را از حالت بیداری متمایز می کند. یافته های به دست آمده در آزمایشگاه های خواب مراحل و انواع گوناگون خواب را با بررسی امواج مغزی مشخص کرده اند. در این آزمایشگاه ها تغییرات فیزیولوژیک بدن در خواب مانند فشار خون، نبض، حرارت، قوام عضلانی و تنفس نیز مورد شناسایی قرار گرفته اند که شرح جزیی این یافته ها مبحثی دیگر را می طلبد.
بدون تردید نخستین کوشش های بشر به منظور تعیین و دسته بندی رویاها از همان نخستین سده های دستیابی او به جادوی اندیشیدن آغاز شد. از آن زمان تاکنون دنیای اسرارآمیز رویاها همواره یکی از جالب ترین و شگفتی آورترین قلمروهایی بوده که توجه انسان را به خود جلب کرده است. معهذا می توان ادعا کرد که در مقایسه با مساعی یادشده، هنوز شناخت بشر از ماهیت رویاها به درجه ای نرسیده است که بتوان با یقین و صحت علمی در مورد آنها سخن گفت.
طب بقراطی رویاها را به دو گروه تقسیم می کند. گروه اول رویاهای صادقه که خاصیت پیش بینی کننده دارند که نشان دهنده منشا مافوق طبیعی آنهاست. گروه دوم اضغاث احلام یا خواب های پریشان و آشفته که مشغله های ذهنی فرد یا تغییراتی را که پیش از بروز بیماری در او بوجود می آید نشان می دهند. ارسطو هم مانند بقراطیان معتقد بود که رویاها از وقوع بیماری ها خبر می دهند و البته او به مفهوم کلی بیماری نظر داشت که بیماری های جسمانی را نیز در بر می گیرد.
تا ظهور فروید تعیین رویاها از محدوده فرضیه های نظری و پیش فرض های شبه علمی فراتر نرفت. تنها با پیدایش روانکاوی بود که رویا به صورت تجربی در ارتباط با محتویات ناخودآگاه و بروز روان نژندی ها مورد بررسی قرار گرفت. یکی از مهمترین عناصر رویاها که از همان ابتدا توجه روانکاوان را به خود جلب کرده موضوع یا مایه ) theme ) مرگ است که به اشکال مختلف در رویاها ظاهر می شود.
نظریه پردازان روانکاوی بر این باورند که در رویاها خاموشی و نهفتگی به مثابه نمادهای مرگ عمل می کنند. الهه مرگ همیشه خاموش است. می دانیم که در ناخودآگاه پدیده ها گاه توسط نمادهای متناقض خود نمایانده می شوند. از سوی دیگر گاه آدمی در عالم رویا مرگ را انکار و در برابر فناپذیری خویش طغیان می کند و ایزد بانوی عشق را جایگزین الهه مرگ می سازد. گفته شده است که این دو الهه با خدایان مادینه اقوام شرقی مرتبطند خدایانی که هم زمان سازنده و ویرانگر و آفریننده و کشنده اند. از این رو در برابر ایزد بانوان مرگ و عشق نیز احساساتی دوگانه و آمیخته از نفرت و محبت به وجود می آید. گزینش فوق در رویا از آن رو صورت می پذیرد که آدمی چون از اجتناب ناپذیری مرگ خویش آگاه است در قلمرو رویا می خواهد با انتخاب آن تسلط خود بر این پدیده را نشان دهد و به نوعی آتش سودای جاودانگی خود را در خواب و خیال فرونشاند.
اگر بپذیریم که فناپذیری بشر نقش مهمی در بروز بسیاری از روان نژندی ها ایفا می کند، می توان اندیشید که موضوع مرگ باید در اشکال غیرمبدل و سانسور نشده در رویاها ظاهر شود. مثلا یک فرد خودبیمارانگار ( hypochondriac ) رویای خود را به این صورت گزارش کرده است: «تانیمه در خواب خاک فرورفته بودم. یک پایم در خاک و پای دیگرم در خارج آن بود. گور خود را در زیر زمین جستجو می کردم. فردی از بالای سرم پرسید در جستجوی چیستی و من پاسخ دادم بهتر است که هرکس در زمان مناسب گور خود را جستجو کند.» مایه یا موضوع گور به طریق مشابهی در رویای زیر نیز دیده می شود: «در اعماق یک گودال هستم. کوشش می کنم بالا بیایم. قبلا به دهانه گودال رسیده و با دستهایم آن را گرفته بودم. فردی بر روی دستهای من پا می گذارد و من دوباره در اعماق گودال سقوط می کنم.»
فروم در رویای زیر موقعیت فردی را نشان می دهد که باور دارد از طریق اعمال خود با خطر مرگ آوری که دیگر اجتناب ناپذیر است روبرو می شود: «در راه باریکی به سوی یک مرداب گام برمی دارم. کاملا تاریک است. نمی توانم راه را ببینم. گویا گم شده ام. احساس می کنم اگر قدمی به جلو بردارم، تعادل خود را از دست می دهم و غرق می شوم.» نمونه هایی که ارایه شدند، به عنوان رویاهای مرگ، البته می توانند تعابیر دیگری نیز داشته باشند. مثلا فروم بر شرایط مایوس کننده زندگی بیننده رویا انگشت می گذارد که همچون رویای او درک کوشش وی را به منظور خودکشی امکان پذیر می کند. تعبیراتی از این قبیل به هیچ وجه انحصاری نیستند، بلکه برعکس، باید گفت که تجربه عاطفی ترس و خطر در هریک از این موارد در سطح متفاوتی تحلیل می شود.
رویای زیر نشان می دهد که مایه یا موضوع مرگ حتی به صورت تصویری مستقیم تر نیز ممکن است بیان شود: «به خانه می آیم و در آپارتمان خود را می گشایم. پس از ورود، احساس می کنم کس دیگری هم در خانه هست. ابتدا راهرو سپس داخل آشپزخانه را نگاه می کنم. هیچکس نیست. آنگاه به درون اطاقم می نگرم. پیرمردی در آنجاست. بیشتر از شصت سال دارد. او را چند بار پیش از این در داخل اتوبوس دیده ام. او به مرگ شبیه است و مانند یک دزد وارد شده است. هراسان از آپارتمان خارج می شوم، اما نمی توانم در را از بیرون ببندم. زنگ در همسایه را فشار می دهم و تقاضای کمک می کنم، اما کسی در را نمی گشاید. کاملا تنها هستم. آنگاه به آپارتمان بازمی گردم. آنجا که موجود کریه حضور دارد، به داخل اطاقم.» هرتزوگ درباره این رویا می گوید: «مرگ راه خود را به درون ما می گشاید، و نمی توان در را به روی او بست یا خارج شد. ما باید به تنهایی با او روبرو شویم، بدون انتظار هیچ کمکی از جانب دیگران.»
موضوع بعدی وجود رویاهایی است که با مرگ دیگران سروکار دارد. آیا می توان آنها را به عنوان آرزوهای مرگ تعبیر کرد؟ نظریه روانکاوی در مورد آرزوی مرگ بر این واقعیت بنا شده است که وضعیت ما در برابر کسانی که بیشترین محبت را نسبت به آنان احساس می کنیم وضعیتی دوگانه و مبهم است و در اعماق آن همیشه احساس تنفر پنهان شده است. فروید معتقد بود که این کش مکش دوگانه در هنگام مرگ به صورتی حاد درمی آید. لذا عزاداری شدید برای پنهان کردن این خصومت درونی ضرورت می یابد. احساس خصومت علیه گرامی ترین و عزیزترین خویشاوندان در طول زندگی نهفته می ماند.
به عبارت دیگر وجود آن به طور مستقیم یا به واسطه حضور یک جانشین در حوزه آگاهی درک نمی شود. پس از مرگ کسی که به طور همزمان مورد احساس عشق و نفرت است دیگر پنهان سازی ذکر شده امکان پذیر نیست و کش مکش موجود آشکار و حاد می شود. فروید در توتم و تابو بیش از این توضیح نمی دهد که چرا این دوگانگی در طول زندگی فرد مورد علاقه منجر به بروز کش مکش درونی نمی شود یا چرا وقتی او می میرد نمی توان آن را به کمک شیوه های دیگری حل کرد.
از دیدگاه روانکاوی علت آن که خصومت نسبت به فرد مورد علاقه به هنگام مرگ او آشکار می شود این است که آرزوهای مرگ او در این زمان به راستی و به وضوح درک می شوند و بازمانده با احساس تقصیر و پشیمانی به جای می ماند، در حالی که دیگر قادر به انجام هیچ عملی در جهت اصلاح وضعیت موجود نیست. در نظر گرفتن این واقعیت ضروری است که خاتمه ناگهانی ارتباط با فردی دیگر توسط مرگ، برای بروز احساس رشک نسبت به آن دیگری که به طور ناگهانی این دنیای ملالت بار و کسل کننده را ترک و پیمان عشق و دوستی را یک جانبه نقض می کند، زمینه مساعدی فراهم می سازد. از همین روست که در بعضی کشورها خطابه ای که هنگام مراسم تدفین خوانده می شود، بیشتر برای آرامش بخشیدن بازماندگان است تا بیان اضطراب و نگرانی در مورد سرنوشت مرده. در پرتو چنین تعابیری است که به نظر می رسد رویای مرگ افراد مورد علاقه شکل های دیگری از ترس در برابر مرگ را آشکار می سازد.
از سوی دیگر آرزوهای نهفته ای که سرچشمه رویا و کش مکش درونی دوباره بیدار شده اند، در هر سطحی، تمایلات مهم مربوط به وضعیت کلی فرد را منعکس می کنند. پس رویاهای مرگ، مانند نمونه هایی که ذکر شد، بیش از آن که تنها مایه عمومی اضطراب و ترس را آشکار سازند، کوشش های ناموفق فرد را در مقابله با مرگ نشانه گذاری می کنند. گاه ممکن است نشانه های بلافصل، تلقی مرگ را تنها در شکل مشخص شده ترس های ویژه در مورد سلامتی جسمانی و کارکرد اعضای بدن نشان دهند، همان گونه که در مورد فرد خود بیمار انگار گفته شد. پس، در تعبیر رویاهای مرگ، علاوه بر توجه به ترس های بنیادی مربوط به مرگ، زمینه کلی شخصیتی و روحی فرد نیز باید مورد نظر قرار گیرد.
منبع:ماهنامه بهکام شماره 11
ارسال مقاله توسط کاربر محترم سايت : mohammad_43