اینکه سختى ها چه نقشى در خودسازى و تکامل انسان دارند به موارد ذیل مى توان اشاره نمود :
1 – عامل رشد و حرکت
انسان خودساخته و مؤمن ، دنیا و رنجرهایش را بد نمىداند ، بلکه به عکس رنجرها را عاملى براى تحّرک بشمار مىآورد چرا که این ویژگى دنیاست که با سختى هایش و تغییر احوال و اوضاع ، تجربه آدمى را زیاد مى کند و به انسان آگاهى مىدهد .
سختى ها و شدایدى که خداوند تبارک و تعالى در دنیا براى انسان پیش مى آورد و حتى نعمت هایى هم که در دنیا براى انسان به دست مى آید براى این است که استعدادهاى باطنى بروز کند و از قوه به فعلیت برسد . همان گونه جسم انسان از کودکى تا جوانى با افت و خیز رشد مى کند و ورزشکاران با تمرینات سخت و سنگین نیرومند مى شوند روح انسان نیز در کوران حوادث و ناملایمات و مبارزه با وسوسه شیطان نیرومند مى شود و با جهاد نفس رشد مى کند . خداوند مى فرماید : « و لنبلونکم بشىءٍ من الخوف و الجوع و نقصٍ من الاموال و الانفس و الثمرات و بشِّر الصابرین » 1 « » . باید این سختى ها پیش بیاید و در زمینه این سختى هاست که آن صبرها ، مقاومت ها ، پختگى ها ، کمال ها براى انسان پیدا مىشود ، آن وقت این نوید و بشارت الهى شامل حال او مى شود . ( مجموعه آثار شهید مطهرى ج 4 )
3 – پالایش گناهان
رسول خدا صلّى اللَّه علیه و اله در این خصوص فرموده اند : « لَا یَزَالُ الْبَلَاءُ فِى الْمُؤْمِنِ وَ الْمُؤْمِنَهِ فِى جَسَدِهِ وَ مَالِهِ وَ وُلْدِهِ حَتَّى یَلْقَى اللَّهَ وَ مَا عَلَیْهِ مِنْ خَطِیئَه » « مصیبت و گرفتارى همواره گریبان مرد و زن مؤمن را مىگیرد و آنها در مال و یا بدن خود نقصان مشاهده مىکنند و یا فرزندان خود را از دست مىدهند و اینها براى این است که هر گاه در محضر پروردگار حاضر شدند گناهى نداشته باشند . » ( بحارالأنوار ، ج 64 ، ص 236 )
4 – دورى از غفلت
انسان وقتى همواره خود را سلامتى ببیند ممکن است به مرور زمان از ولى نعمت و خالق خود غافل شود اما یک تلنگور در زندگى همچون بیمارى وى را مجددا به یاد الهى مى اندازد در روایتى نقل شده که حضرت موسى در گفتارى که با خداوند داشت عرض کرد : خدایا دوست ندارم که بیمار و ضعیف گردم و در عبادت من سستى پیدا گردد و هم دوست ندارم همیشه سالم باشم که تو را فراموش کنم ، بلکه دوست دارم گاهى بیمار شوم که تو را یاد کنم و گاهى سالم شوم ، و تو را شکرگذارم . ( ارشاد القلوب – ترجمه سلگى ، ج 1 ، ص : 122 )
4 ج شکر نعمت الهى
رَسُولُ اللَّهِ ص فرموده اند : « نِعْمَتَانِ مَجْهُولَتَانِ الْأَمْنُ وَ الْعَافِیَه » « پیامبر ( ص ) فرمودهاند : دو نعمت پوشیده و ناشناخته است ، امنیت و عافیت » . ( خصال ، صفحات 70 و 144 ، ج 1 ) لذا وقتى انسان به واسطه مشکلى نعمتى همچون سلامتى را از دست داد قدر سلامتى را دانسته و شکر گزار نعمت هاى الهى خواهد شد .
5 – استجابت دعا
امیر المؤمنین ( ع ) از پیامبر خدا ( ص ) نقل مىکند که به سلمان فارسى فرمود : اى سلمان ! براى تو در بیماریت سه خصلت است : تو در یاد خدا هستى و دعاى تو در آن حالت مستجاب است و بیمارى براى تو گناهى را باقى نمىگذارد مگر اینکه آن را از بین مىبرد » ( خصال شیخ صدوق ، ج 1 ، ص 170 )
5 – امتحان و آزمایش
حضرت على علیه السّلام فرمودند : « إِنَّ الْبَلَاءَ لِلظَّالِمِ أَدَبٌ وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحَانٌ وَ لِلْأَنْبِیَاءِ دَرَجَهٌ وَ لِلْأَوْلِیَاءِ کَرَامَه » « بلا و گرفتارى براى ستمگر ادب است ، و براى مؤمن امتحان ، و براى پیامبران درجه و براى اولیاء کرامت مى باشد . » ( بحار الأنوار ، ج 64 ، ص 235 )
مشکلات و گرفتارى بندگان ، از ابزارهایى است که خداوند متعال براى مشخص شدن بندگان صالح و غیر صالح بکار مى کیرد در قرآن کریم فرموده است : « وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَهً » « ما شما را به وسیله بدى ها و خوبى ها امتحان مىکنیم » ( انبیاء ( ) ، آیه 35 ) .
6 – کسب ثواب و پاداش الهى
شخص گرفتار با تحمل مشکلات پاداش هاى عظیم الهى را کسب مى نماید رسول خدا ( ص ) فرموده اند : بلاى بزرگ به اجر بزرگ پاداش داده مىشود ، و هر گاه خدا بندهاى را دوست بدارد ، او را به بلاى بزرگ گرفتار مىسازد ، پس هرکه به بلا راضى شود خدا از او راضى است . و هر که به بلا راضى نشود خدا از او راضى نمىشود . ( الکافى ، ج 2 ، ص : 253 )
امام صادق علیه السّلام فرمودند : « إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَیَتَعَاهَدُ الْمُؤْمِنَ بِالْبَلَاءِ إِمَّا بِمَرَضٍ فِى جَسَدِهِ أَوْ بِمُصِیبَهٍ فِى أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ مُصِیبَهٍ مِنْ مَصَائِبِ الدُّنْیَا لِیَأْجُرَهُ عَلَیْهَا » « خداوند متعال مؤمن را به مصیبت و بلاء گرفتار مىکند و او را به بیمارى در بدن مبتلا مىسازد و یا در مصیبت اهل و فرزند قرار مىدهد و یا یکى از مصیبتهاى دنیا را متوجه او مىکند تا او را پاداش دهد » ( بحار الأنوار ، ج 64 ، ص 237 )
7 – مانع از طغیان
یکى از خطراتى که همواره انسانها را در مسیر خود سازى و تکامل تهدید مى نماید خطر طغیان است و این خطر زمانى متوجه انسانها مى گردد که در خود احساس بى نیازى نمایند همانگونه که خداوند متعال فرمود : « کَلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى » « چنین نیست ( که شما مىپندارید ) به یقین انسان طغیان مىکند از اینکه خود را بىنیاز ببیند » ( علق : 6 و 7 )
در جاى دیگر خداوند متعال فرموده : « وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِى الْأَرْضِ وَ لکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما یَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبیرٌ بَصیرٌ » « هرگاه خداوند روزى را براى بندگانش وسعت بخشد ، در زمین طغیان و ستم مىکنند از این رو به مقدارى که مىخواهد ( و مصلحت مىداند ) نازل مىکند ، که نسبت به بندگانش آگاه و بیناست . » ( الشورى : 27 )
اما با دچار شدن انسانها به مشکلات مجددا وابستگى خود را به خداوند متعال درک نموده و همین امر مانع از طغیان آنها مى گردد .
8 – بازگشت به مسیر حق
قرآن مى فرماید : « وَ ما أَرْسَلْنا فى قَرْیَهٍ مِنْ نَبِىٍّ إِلاَّ أَخَذْنا أَهْلَها بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَضَّرَّعُونَ » « هیچ پیامبرى را به نقطه اى نفرستادیم مگر این که مردم آنجا را با سختى مواجه ساختیم تا تضرع کنند » ( الأعراف : 94 ) و فرمود : « وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ » « و به راستى قوم فرعون را به خشکسالى و کمى میوه دچار آورد » نمودیم تا متذکر شوند » ( الأعراف : 130 )
9 – ارتقاء درجات
گاهى بلاها و حوادث تلخ زندگى براى دست یافتن به مقامات و درجات برتر و عالى است . چراکه از مقامات افراد برجسته و اولیاى خدا ، صبر و پایدارى در مقابل مصائب و خشنود بودن به قضاى الهى است . این خود موجب اعتلاى درجه آنان است .
به حضرت صادق علیه السّلام عرض شد عزیزترین مردم در نظر خدا کیست ؟ فرمود کسى که بهنگام عطاء سپاسگزار باشد و بهنگام بلا و گرفتارى صبر و تحمل نماید . ( بحار الانوار – ترجمه جلد 67 و 68 ج 2 ص 58 )
در روایت دیگرى امام صادق علیه السّلام فرمودند : « إِنَّ فِى الْجَنَّهِ لَمَنْزِلَهً لَا یَبْلُغُهَا الْعَبْدُ إِلَّا بِبَلَاءٍ فِى جَسَدِه » « در بهشت مقامى هست که هیچ کس به آن جایگاه نمىرسد مگر اینکه در بدن خود ناراحتى و گرفتارى داشته باشد » ( بحار الأنوار ، ج 64 ، ص 237 )
10 – تقویت عقل و ایمان
حضرت صادق ( ع ) فرموده است : ابتلا و گرفتارى هاى دنیوى براى مؤمن زینت است ، و کرامت و عزت است براى کسانى که صاحبان تدبر و عقل باشند . ( بحار الأنوار ج 64 ص 231 ) زیرا در مباشرت و مصاحبت با بلا هر گاه توأم با صبر و ثبات قدم صورت بگیرد : ارتباط ایمان و نسبه اعتقاد ، محکم تر و قوى تر و پاک تر و نورانىتر گشته ، و آلودگى ها و تیرگى هاى دل برطرف خواهد شد .
1 – عامل رشد و حرکت
انسان خودساخته و مؤمن ، دنیا و رنجرهایش را بد نمىداند ، بلکه به عکس رنجرها را عاملى براى تحّرک بشمار مىآورد چرا که این ویژگى دنیاست که با سختى هایش و تغییر احوال و اوضاع ، تجربه آدمى را زیاد مى کند و به انسان آگاهى مىدهد .
سختى ها و شدایدى که خداوند تبارک و تعالى در دنیا براى انسان پیش مى آورد و حتى نعمت هایى هم که در دنیا براى انسان به دست مى آید براى این است که استعدادهاى باطنى بروز کند و از قوه به فعلیت برسد . همان گونه جسم انسان از کودکى تا جوانى با افت و خیز رشد مى کند و ورزشکاران با تمرینات سخت و سنگین نیرومند مى شوند روح انسان نیز در کوران حوادث و ناملایمات و مبارزه با وسوسه شیطان نیرومند مى شود و با جهاد نفس رشد مى کند . خداوند مى فرماید : « و لنبلونکم بشىءٍ من الخوف و الجوع و نقصٍ من الاموال و الانفس و الثمرات و بشِّر الصابرین » 1 « » . باید این سختى ها پیش بیاید و در زمینه این سختى هاست که آن صبرها ، مقاومت ها ، پختگى ها ، کمال ها براى انسان پیدا مىشود ، آن وقت این نوید و بشارت الهى شامل حال او مى شود . ( مجموعه آثار شهید مطهرى ج 4 )
3 – پالایش گناهان
رسول خدا صلّى اللَّه علیه و اله در این خصوص فرموده اند : « لَا یَزَالُ الْبَلَاءُ فِى الْمُؤْمِنِ وَ الْمُؤْمِنَهِ فِى جَسَدِهِ وَ مَالِهِ وَ وُلْدِهِ حَتَّى یَلْقَى اللَّهَ وَ مَا عَلَیْهِ مِنْ خَطِیئَه » « مصیبت و گرفتارى همواره گریبان مرد و زن مؤمن را مىگیرد و آنها در مال و یا بدن خود نقصان مشاهده مىکنند و یا فرزندان خود را از دست مىدهند و اینها براى این است که هر گاه در محضر پروردگار حاضر شدند گناهى نداشته باشند . » ( بحارالأنوار ، ج 64 ، ص 236 )
4 – دورى از غفلت
انسان وقتى همواره خود را سلامتى ببیند ممکن است به مرور زمان از ولى نعمت و خالق خود غافل شود اما یک تلنگور در زندگى همچون بیمارى وى را مجددا به یاد الهى مى اندازد در روایتى نقل شده که حضرت موسى در گفتارى که با خداوند داشت عرض کرد : خدایا دوست ندارم که بیمار و ضعیف گردم و در عبادت من سستى پیدا گردد و هم دوست ندارم همیشه سالم باشم که تو را فراموش کنم ، بلکه دوست دارم گاهى بیمار شوم که تو را یاد کنم و گاهى سالم شوم ، و تو را شکرگذارم . ( ارشاد القلوب – ترجمه سلگى ، ج 1 ، ص : 122 )
4 ج شکر نعمت الهى
رَسُولُ اللَّهِ ص فرموده اند : « نِعْمَتَانِ مَجْهُولَتَانِ الْأَمْنُ وَ الْعَافِیَه » « پیامبر ( ص ) فرمودهاند : دو نعمت پوشیده و ناشناخته است ، امنیت و عافیت » . ( خصال ، صفحات 70 و 144 ، ج 1 ) لذا وقتى انسان به واسطه مشکلى نعمتى همچون سلامتى را از دست داد قدر سلامتى را دانسته و شکر گزار نعمت هاى الهى خواهد شد .
5 – استجابت دعا
امیر المؤمنین ( ع ) از پیامبر خدا ( ص ) نقل مىکند که به سلمان فارسى فرمود : اى سلمان ! براى تو در بیماریت سه خصلت است : تو در یاد خدا هستى و دعاى تو در آن حالت مستجاب است و بیمارى براى تو گناهى را باقى نمىگذارد مگر اینکه آن را از بین مىبرد » ( خصال شیخ صدوق ، ج 1 ، ص 170 )
5 – امتحان و آزمایش
حضرت على علیه السّلام فرمودند : « إِنَّ الْبَلَاءَ لِلظَّالِمِ أَدَبٌ وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحَانٌ وَ لِلْأَنْبِیَاءِ دَرَجَهٌ وَ لِلْأَوْلِیَاءِ کَرَامَه » « بلا و گرفتارى براى ستمگر ادب است ، و براى مؤمن امتحان ، و براى پیامبران درجه و براى اولیاء کرامت مى باشد . » ( بحار الأنوار ، ج 64 ، ص 235 )
مشکلات و گرفتارى بندگان ، از ابزارهایى است که خداوند متعال براى مشخص شدن بندگان صالح و غیر صالح بکار مى کیرد در قرآن کریم فرموده است : « وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَهً » « ما شما را به وسیله بدى ها و خوبى ها امتحان مىکنیم » ( انبیاء ( ) ، آیه 35 ) .
6 – کسب ثواب و پاداش الهى
شخص گرفتار با تحمل مشکلات پاداش هاى عظیم الهى را کسب مى نماید رسول خدا ( ص ) فرموده اند : بلاى بزرگ به اجر بزرگ پاداش داده مىشود ، و هر گاه خدا بندهاى را دوست بدارد ، او را به بلاى بزرگ گرفتار مىسازد ، پس هرکه به بلا راضى شود خدا از او راضى است . و هر که به بلا راضى نشود خدا از او راضى نمىشود . ( الکافى ، ج 2 ، ص : 253 )
امام صادق علیه السّلام فرمودند : « إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَیَتَعَاهَدُ الْمُؤْمِنَ بِالْبَلَاءِ إِمَّا بِمَرَضٍ فِى جَسَدِهِ أَوْ بِمُصِیبَهٍ فِى أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ مُصِیبَهٍ مِنْ مَصَائِبِ الدُّنْیَا لِیَأْجُرَهُ عَلَیْهَا » « خداوند متعال مؤمن را به مصیبت و بلاء گرفتار مىکند و او را به بیمارى در بدن مبتلا مىسازد و یا در مصیبت اهل و فرزند قرار مىدهد و یا یکى از مصیبتهاى دنیا را متوجه او مىکند تا او را پاداش دهد » ( بحار الأنوار ، ج 64 ، ص 237 )
7 – مانع از طغیان
یکى از خطراتى که همواره انسانها را در مسیر خود سازى و تکامل تهدید مى نماید خطر طغیان است و این خطر زمانى متوجه انسانها مى گردد که در خود احساس بى نیازى نمایند همانگونه که خداوند متعال فرمود : « کَلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى » « چنین نیست ( که شما مىپندارید ) به یقین انسان طغیان مىکند از اینکه خود را بىنیاز ببیند » ( علق : 6 و 7 )
در جاى دیگر خداوند متعال فرموده : « وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِى الْأَرْضِ وَ لکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما یَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبیرٌ بَصیرٌ » « هرگاه خداوند روزى را براى بندگانش وسعت بخشد ، در زمین طغیان و ستم مىکنند از این رو به مقدارى که مىخواهد ( و مصلحت مىداند ) نازل مىکند ، که نسبت به بندگانش آگاه و بیناست . » ( الشورى : 27 )
اما با دچار شدن انسانها به مشکلات مجددا وابستگى خود را به خداوند متعال درک نموده و همین امر مانع از طغیان آنها مى گردد .
8 – بازگشت به مسیر حق
قرآن مى فرماید : « وَ ما أَرْسَلْنا فى قَرْیَهٍ مِنْ نَبِىٍّ إِلاَّ أَخَذْنا أَهْلَها بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَضَّرَّعُونَ » « هیچ پیامبرى را به نقطه اى نفرستادیم مگر این که مردم آنجا را با سختى مواجه ساختیم تا تضرع کنند » ( الأعراف : 94 ) و فرمود : « وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ » « و به راستى قوم فرعون را به خشکسالى و کمى میوه دچار آورد » نمودیم تا متذکر شوند » ( الأعراف : 130 )
9 – ارتقاء درجات
گاهى بلاها و حوادث تلخ زندگى براى دست یافتن به مقامات و درجات برتر و عالى است . چراکه از مقامات افراد برجسته و اولیاى خدا ، صبر و پایدارى در مقابل مصائب و خشنود بودن به قضاى الهى است . این خود موجب اعتلاى درجه آنان است .
به حضرت صادق علیه السّلام عرض شد عزیزترین مردم در نظر خدا کیست ؟ فرمود کسى که بهنگام عطاء سپاسگزار باشد و بهنگام بلا و گرفتارى صبر و تحمل نماید . ( بحار الانوار – ترجمه جلد 67 و 68 ج 2 ص 58 )
در روایت دیگرى امام صادق علیه السّلام فرمودند : « إِنَّ فِى الْجَنَّهِ لَمَنْزِلَهً لَا یَبْلُغُهَا الْعَبْدُ إِلَّا بِبَلَاءٍ فِى جَسَدِه » « در بهشت مقامى هست که هیچ کس به آن جایگاه نمىرسد مگر اینکه در بدن خود ناراحتى و گرفتارى داشته باشد » ( بحار الأنوار ، ج 64 ، ص 237 )
10 – تقویت عقل و ایمان
حضرت صادق ( ع ) فرموده است : ابتلا و گرفتارى هاى دنیوى براى مؤمن زینت است ، و کرامت و عزت است براى کسانى که صاحبان تدبر و عقل باشند . ( بحار الأنوار ج 64 ص 231 ) زیرا در مباشرت و مصاحبت با بلا هر گاه توأم با صبر و ثبات قدم صورت بگیرد : ارتباط ایمان و نسبه اعتقاد ، محکم تر و قوى تر و پاک تر و نورانىتر گشته ، و آلودگى ها و تیرگى هاى دل برطرف خواهد شد .