نیاز انسان به خوش اخلاقی

خوش اخلاقی از فضایلی است که دارای آثار گوناگون فردی و اجتماعی است و در زندگی انسان و جامعه تاثیر زیربنایی دارد و زمینه ساز نیکی هاست۔ حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند: “حُسنُ الخُلقِ رأسُ کُلِّ بِرٍّ”، “نیک خویى، سرآمد همه نیکی هاست”۔[1]

خوش اخلاقی خصلتی بس مهم و ارزشمند است که آدمی درباره اخلاق نیکو باید تصور صحیحی پیدا کند، این چنین نیست که انسان اگر از اخلاق نیکو برخوردار باشد خوب است و اگر خوش اخلاق نباشد اشکالی ندارد، خیر، بلکه خوش اخلاقی صفتی است که خانواده و جامعه بر آن استوار می گردد و هر انسانی از کوچک و بزرگ، زن و مرد، پیر و جوان به آن نیازمند است۔ این نیازمندی از دو جهت است:

یک: هر فردی باید با دیگران با خوش اخلاقی رفتار کند، چون بداخلاقی ارتباط با دیگران را به قدری کاهش می دهد که شخص بدخو تنها می ماند و دیگران از برقراری ارتباط با او پرهیز می کنند۔ بدخلقی او مانند دیواری بین او و دیگران مانع می شود و با بداخلاقی نمی توان زندگی خود را به نحو مطلوب ادامه داد، زیرا انسان برای تامین نیازهای خود در محیط خانواده و جامعه احتیاج به برقراری ارتباط با دیگران دارد و در صورت بدخلقی نمی تواند نیازهای خود را تامین کند۔ حضرت امام علی (علیه السلام) می فرمایند: “مَنْ خَشُنَتْ عَریکَتُهُ اقْفَرَتْ حاشِیَتُهُ”، “هر کس درشت خوى باشد، اطرافش خالى گردد.[2] لذا راهکار خوش اخلاقی و لوازم آن را باید فرا گیرد تا بتواند از آثار آن بهره مند شود۔

دو: هر فردی نیازمند آن است که با او با خوش اخلاقی رفتار شود، لذا باید توجه داشت که شخصیت فرد مقابل و کرامت انسانی او حفظ شود و از رفتار خشن و توهین آمیز با دیگران باید جداً خودداری کرد۔ کسی که خوش اخلاق نباشد، در زندگی خود با مشکلات زیادی مواجه می شود۔ او در خلوت خود نیز از آثار بدخلقی خود رنج می برد، اما ممکن است به این مطلب توجه نداشته باشد که این آثار ناشی از چه چیزی است۔ او علاوه بر ایجاد مشکلات برای خود، مشکلاتی را برای دیگران نیز به وجود می آورد و با بداخلاقی خود آرامش را از زندگی اطرافیان خود از بین می برد۔

وقتی کسی با دیگران با رفتار پسندیده برخورد می کند، دیگران نیز تلاش می کنند رفتار خود را با او وفق داده با او با خوش اخلاقی رفتار کنند۔ در این صورت انسان به وسیله خوش رفتاری با دیگران کرامت خود را نیز حفظ کرده است۔
 

برخی از مصادیق خوش اخلاقی از دیدگاه روایات

حضرت امام علی (علیه السلام) می فرمایند: “إنَّ بَذْلَ التّحیَّةِ مِن مَحاسِنِ الأخْلاقِ”، “سلام کردن از خویهاى نیک است”۔[3]

هنگام ملاقات با دیگران سلام کردن توام با تبسم، احترام به طرف مقابل و احوالپرسی ارتباط موثری را برقرار می کند، وقتی شخص این برخورد زیبا را با دیگران داشته باشد و آن را تمرین کند، کم کم در او این حسن اخلاق نهادینه می شود۔

حضرت امام علی (علیه السلام) می فرمایند: “أشْرَفُ الخَلائقِ التّواضُعُ و الحِلْمُ و لِینُ الجانِبِ”، “شریفترین خویها فروتنى و بردبارى و نرمخویى است”۔

کسی که خوش اخلاق باشد، هنگام برخورد با مردم تواضع و فروتنی می کند، اگر کسی نسبت با او تندخویی کند، حلم و بردباری می کند و هنگام روبرو شدن با مردم با نرمخویی رفتار می کند۔

حضرت امام علی (علیه السلام) می فرمایند: “حُسنُ الخُلقِ فی ثَلاثٍ :اجْتِنابُ المَحارِمِ، و طَلَبُ الحَلالِ، و التَّوَسُّعُ على العِیالِ”، “خوش خویى در سه چیز است: دورى کردن از کارهاى حرام، طلب حلال، و فراهم آوردن آسایش و رفاه براى خانواده”۔
 

خوش اخلاقی باعث پرورش توانایی ها

انسان خوش اخلاق هنگامی که با دیگران با خوش رفتاری برخورد می کند، علاوه بر فوایدی که نصیب خود او می شود، دیگران نیز از رفتار زیبای او بهره های متعددی می برند، مثلاً:

۱۔ پرورش توانایی های اخلاقی در خود شخص: پرورش و رشد معنوی انسان به وسیله فضایل اخلاقی او صورت می گیرد۔ از آنجا که خوش اخلاقی ریشه همه نیکی هاست، فرد خوش اخلاق، علاوه بر اینکه صاحب اخلاق پسندیده و حسن خلق می شود، نیکی های دیگر از اخلاق نیکوی او سرچشمه گرفته و او واجد سایر فضایل اخلاقی نیز می گردد۔ حضرت امام علی (علیه السلام) می فرمایند: “إذا کانَ فی رَجُلٍ خَلّةٌ رائقَةٌ فانْتَظِروا أخَواتِها”، “هرگاه در انسانى خصلت خوبی باشد انتظار همانندهایش را (نیز در او) داشته باشید”۔[4]

“طبیعى است که وقتى بر شاخه درختى میوه خوب و جالبى ببینیم دور از انتظار نیست که همانند آن در شاخه‌هاى دیگر نیز یافت شود. همچنین هرگاه انسان در جایى به قطعه سنگ قیمتى‌اى برخورد کند چه بسا که نشانه وجود معدنى از آن در آن‌جا باشد. این سخن در وجود انسان دلیل روشنى دارد و آن این‌که کارهایى که انسان به‌طور مکرر انجام مى‌دهد یک ریشه باطنى دارد که در نهاد اوست و این ریشه باطنى سبب مى‌شود که مشابهات آن نیز در وى ظاهر گردد”۔[5]

۲۔ کمک به دیگران در راستای شکوفا سازی توانایی های اخلاقی: وقتی انسان خوش اخلاق با دیگران با اخلاق نیکو برخورد می کند، شخص مقابل چون خوش رفتاری و خوش مشربی او را مشاهده می کند و قلب او با این رفتار نیکو و پسندیده شاد می شود، او نیز ممکن است تحت تاثیر قرار گرفته راجع به آثار زیبای خوش اخلاقی تفکر کند و توانایی خوش اخلاق شدن را در خود بیابد۔ اینجاست که اثر عمل کردن به آموزه های دینی تحقق پیدا می کند و عمل نیکو بر دیگران تاثیر می گذارد، در این صورت زبانِ عمل شخص، خوش اخلاقی را به دیگران می آموزد، لذا تاثیر آن از پند و نصیحتی که با زبان باشد بیشتر است۔ حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند: “إنّ الوَعظَ الّذی لا یَمُجُّهُ سَمعٌ، و لا یَعدِلُهُ نَفعٌ، ما سَکَتَ عَنهُ لِسانُ القَولِ وَ نطَقَ بهِ لِسانُ الفِعلِ”، “اندرزى که هیچ گوشى آن را دور نمى اندازد و هیچ سودى با آن برابرى نمى کند، آن اندرزى است که زبانِ گفتار از آن خاموش شود و زبانِ کردار بدان گویا گردد”۔[6]

حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) می فرمایند: “کُونُوا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَیرِ ألسِنَتِکُم، لِیَرَوا مِنکُمُ الوَرعَ و الاجتِهادَ و الصَّلاةَ و الخَیرَ، فإنَّ ذلکَ داعِیَةٌ”، “مردم را به غیر زبان خود دعوت کنید، تا پارسایى و سخت کوشى [در عمل و عبادت] و نماز و خوبى را از شما ببینند؛ زیرا اینها خود دعوت کننده است”۔[7]