باب حادی عَشْر ، کتاب کلامی معروف شیعی ، باب یازدهم از منهاج الصّالح فی مختصر المصباح که علامه حلّی (متوفی 726) به خواهش وزیر محمدبن محمد قوهدی نوشته و در آن مصباح المُتَهَجِّد شیخ طوسی (متوفی 460) را که در ادعیه و عبادات است خلاصه کرده است . وی تلخیص خود را در ده باب گردانیده و سپس از جهت آنکه شناخت عبادت و دعا، فرعِ شناخت معبود و مدعو است و صحت عبادت بستگی به صحت اعتقاد و ایمان دارد بابی به نام باب یازدهم (الباب الحادی عشر)، در شناخت اصول دین به آن افزوده است . علامه حلّی در این بابِ یازدهم ، از اصول دین آنچه را به اجماعِ علما بر هر مسلمانی واجب است چنین برمی شمارد: شناخت خدا و صفات ثبوتیه و سلبیه او و آنچه بر او صحیح و از او ممتنع است ، و شناخت نبوت و امامت و معاد. وی این باب را در هفت فصل قرار داده است : فصل اول در اثبات واجب الوجود؛ فصل دوم در صفات ثبوتیه او که عبارت است از قدرت و اختیار، علم ، حیات ، اراده و کراهت ، ادراک ، قدیم و ازلی وباقی وابدی بودن او، تکلم ، صدق ؛ فصل سوم درصفات سلبیه او که عبارت است از مرکب نبودن ، جسم و عرض و جوهر نبودن ، لذت و الم نداشتن ، متحد به چیزی نشدن ، محل حوادث نبودن ، رؤیت بصری نداشتن ، شریک نداشتن ، از معانی و احوال به دور بودن ؛ فصل چهارم در عدل که اختیار بشر و استحاله قبح بر خداوند و لطف او را به اثبات می رساند؛ فصل پنجم در نبوت که پس از تعریف واژه «نبی » به اثبات نبوّتِ پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم و وجوب عصمت او و اینکه او فاضلترین مردمان بوده و از دنائت پدران و ناپاکی مادران و رذائلِ خُلقی و عیوبِ خَلقی برکنار است می پردازد؛ فصل ششم در امامت (ریاست عامه در امور دنیا و دین برای یک شخص به عنوان نیابت از پیغمبر) که آن را عقلاً واجب می داند و بیان می کند که امام باید معصوم و منصوصٌ علیه و فاضلترین مردمان باشد. سپس از راههای عقلی و نقلی به ذکر امامت بلافصل علی بن ابی طالب علیه السلام پس از پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم می پردازد؛ فصل هفتم درمعاد که آن را از طریق عقلی ثابت می کند و سپس آیاتی را که بر آن دلالت دارد شرح می دهد؛ در این فصل مسئله ثواب و عقاب و توبه و امر به معروف و نهی ازمنکر بیان شده است .
باب حادی عشر از جهت اختصار و جامعیّت مورد توجه اهل علم واقع شد؛ چنانکه جدا از ده باب دیگر نسخ و تدوین و طبع شد و شروح وتعلیقات فراوانی را برآن نگاشتند. مؤلف الذریعَة متجاوز از بیست شرح برای آن یاد کرده است . از میان شروح باب حادی عشر شرح فاضل مقداد * (متوفی 826) به نام النافع یوم الحشر فی شرح باب حادی عشر بیش از شروح دیگر مورد توجه اهل علم و تدریس در مدارس و حوزه ها قرار گرفته و بارها طبع و نشر شده است : اخیراً نیز تصحیحی انتقادی از آن ، همراه با شرحی مزجی ازابوالفتح بن مخدوم الخادم الحسینی العربشاهی (متوفی 976) به نام مفتاح الباب ، صورت گرفته و تحت عنوان الباب الحادی عشر للعلامة الحلی مع شرحیه … چاپ شده است .
از باب حادی عشر و شرح فاضل مقداد ترجمه های متعددی به فارسی شده که معروفترین آنها الجامع فی ترجمة النافع از حاجی میرزا محمد علی حسینی شهرستانی (متوفی 1344) است (آقا بزرگ طهرانی ، ج 5، ص 28). ترجمه ای نیز به زبان انگلیسی توسط میلر صورت پذیرفته که در 1928 در لندن چاپ شده است .
منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی ‘ تصانیف الشّیعة ، بیروت 1983؛
(2) حسن بن یوسف علاّ مه حلّی ؛
(3) الباب الحادی عشرلِلعَلّامَة الحلّی ، مع شرحَیهِ النافع یوم الحشر ، لِمقدادبن عبدالله سیوری و مفتاح الباب لاِ بی الفتح بن مخدوم حسینی ، چاپ مهدی محقق ، تهران 1365 ش .
منبع مقاله :
دانشنامه ی جهان اسلام، زیر نظر سید مصطفی میرسلیم، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، نشر کتاب مرجع، چاپ سوم، 1386