يکي ديگر از رذايل اخلاقي که جلو خودسازي را مي گيرد دروغ است. دروغ يکي از قبيح ترين و خبيث ترين گناهان و صفتي است که انسان را در ديده ها خوار و از درجه ي اعتبار ساقط مي کند که تا آخر عمر نمي توان جبران کرد و باعث روسياهي در دنيا و آخرت مي شود. خداوند در قرآن مي فرمايد:
و يقولون علي الله الکذب و هم يعلمون؛(1)
آنها آگاهانه به خدا دروغ مي بندند و نسبت ناروا مي دهند. آنها به خوبي مي دانند.
دروغ ايمان را فاسد مي کند و دل را سياه مي سازد، واي به حال شخصي که عادت به دروغ گفتن پيدا کند که آن وقت است بدون جهت و انگيزه حقيقت را گفته و خلاف واقع مي گويد؛ زيرا دروغ گفتن ملکه ي او مي شود. البته بدترين دروغ، دروغ بر خدا و رسول و ائمه عليهم السلام است؛ يعني کسي روايتي را به دروغ به آنان نسبت دهد.دروغ بستن به خدا و رسول صلي اله عليه و آله و ائمه عليهم السلام روزه را باطل مي کند و باعث وجوب قضا و کفاره مي شود. در قرآن آمده است:
انما يفتري الکذب الذين لا يؤمنون بآيات الله و اولئک هم الکاذبون؛(2)
تنها کساني به مردان حق دروغ مي بندند که ايمان به آيات الهي ندارند و دروغگويان واقعي هستند. آنها دروغ مي گويند.
در حديثي چنين مي خوانيم:
سئل رسول الله صلي الله عليه و آله: يکون المؤمن جبانا؟ قال: نعم. قيل: و يکون بخيلا ؟ قال: نعم. قيل: يکون کذابا؟ قال: لا؛(3)
از پيامبر صلي الله عليه و آله پرسيدند: آيا انسان با ايمان ممکن است ترسو باشد؟ فرمود: آري. باز پرسيدند: آيا ممکن است بخيل باشد؟ فرمود: آري. پرسيدند: آياممکن است کذاب و دروغ گو باشد؟ فرمود: نه.
علي عليه السلام مي فرمايد:
لا يجد العبد طعم الايمان حتي يترک الکذب هزله و جده؛(4)
انسان هيچ گاه طعم ايمان را نمي چشد تا دروغ را ترک گويد خواه شوخي باشد خواه جدي.
دروغ نابودکننده ي اطمينان است. مهم ترين سرمايه يک جامعه اعتماد متقابل و اطمينان است. مهم ترين چيزي که اين سرمايه را به نابودي مي کشاند دروغ، خيانت و تقلب است. در احاديث مي خوانيم دين دوستي با دروغ گو را نهي کرده اند. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود:
مؤمن هر گناه بدون عذر دروغ بگويد هفتاد هزار ملک او را لعنت مي کنند و بوي گندي از قلبش بيرون مي آيد که تا به عرش مي رسد.
از همان حضرت است که فرمودند:
دروغ روزي آدمي را کم مي کند.(5)
امام باقر عليه السلام مي فرمايد: الکذب هو خراب الايمان؛(6)
دروغ گويي خراب کننده ي ايمان است.
اين اخبار دل انسان مؤمن را مي لرزاند و پشت او را مي شکند. دروغ از مفاسد اعمالي است که از بس شايع شده قبح آن به کلي از بين رفته ولي زماني تنبه پيدا مي کنيم که ايمان، سرمايه ي حيات عالم آخرت است به واسطه ي اين عصيان از دست رفته و خود نفهميديم(7) در حديثي از امام عليه السلام مي خوانيم:
ان الله – عزوجل – جعل للشر اقفالا و جعل مفاتيح تلک الأقفال الشراب، و الکذب شر من الشراب؛(8) خداوند متعال براي هر شري قفل هايي قرار داد و کليد آن قفل ها شراب است و دروغ از شراب هم بدتر است.
خداوند مي فرمايد:
ان الله لا يهدي من هو مسرف کذاب؛(9)
خداوند مسرف دروغ گو را هدايت نمي کند.
دروغ، سبب گرفتن صورت انساني از دروغ گوست، يعني صورت برزخي او انسان نيست. چنان که رسول خدا صلي الله عليه و آله به حضرت زهرا عليها السلام فرمود:
در شب معراج زني را ديدم سرش مانند خوک و بدنش مانند الاغ بود؛ زيرا فتنه انگيز و دروغ گو بود.(10)
از جمله دروغ هايي که اکثر مردم به آن مبتلا هستند و بدترين انواع دروغ هاست، دروغ گفتن با خداست؛ مثلا چون مشغول نماز خواندن شود مي گويد:
اي وجهت وجهي للذي فطرالسموات والأرض؛(11)
متوجه ساختم روي دل خود را به خداوندي که آسمان ها و زمين را آفريد.
اما در دل او اين مطلب نباشد. بلکه حواسش به دنبال کار و تجارت و امور دنيوي باشد. يکي از بدترين انواع دروغ ها دروغ بستن به ائمه ي اطهار عليهم السلام است.
امام باقر عليه السلام به ابونعمان فرمود:
يک دروغ هم از قول ما مگو؛ زيرا که آن دروغ تو را از دين اسلام خارج مي کند ( به واسطه اين دروغي که به ما نسبت دادي نور ايمان از دل تو خارج مي شود و اگر در حال روزه باشي در صورت عمد، موجب بطلان روزه است).
پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله در توصيه هاي خود به ابوذر مي فرمود:
آيا مردم را داخل آتش مي کند جز نتيجه ي آنچه زبان هاي آنها به آن گويا شده؟ اي ابوذر! تا حرفي نزدي سالم خواهي ماند و چون کلمه اي گفتي اگر خير باشد به نفع تو نوشته مي شود وگرنه، به ضررت ثبت خواهد شد. اي ابوذر! هر که خاموش بود نجات يافت، بر تو باد راست گويي.
روزي امام صادق عليه السلام با فرزندش اسماعيل در مجلسي بودند. يکي از دوستان امام وارد شد، سلام کرد و نشست. چون حضرت برخاستند او هم به اتفاق امام عليه السلام حرکت کرد. در راه همراه امام عليه السلام بود تا به در خانه ي امام رسيدند. امام عليه السلام از وي خداحافظي کرده و داخل منزل شد. اسماعيل گفت: اي پدر! چرا به آن شخص تعارف نکرديد داخل شود. حضرت فرمودند: آمدنش در منزل موردي نداشت. اسماعيل گفت: اگر تعارف مي کرديد او خودش نمي آمد. حضرت فرمودند: فرزندم، دوست ندارم خداوند مرا از کساني که به تعارف – نه به جد – چيزي مي گويند، ثبت فرمايد.

دروغ در چه زماني جايز است؟

1. جايي که اگر دروغ نگويد ضرري به او يا ديگري مي رسد يا باعث قتل مسلماني يا بر باد رفتن آبروي کسي مي شود در اين صورت جايز بلکه واجب است دروغ بگويد.
2. وقتي که بين دو نفر اختلافي باشد جايز است براي اصلاح آنها دروغي از زبان هر يک براي ديگري بگويد تا اختلاف از بين برود و همچنين اگر از کسي سخني سر زده يا آن کس عملي انجام داده که اگر راست بگويد باعث فتنه يا عداوت مي شود در اين صورت جايز است آن را انکار کند.
3. اگر بخواهي بچه اي را وادار به کاري مثلا درس خواندن کني جايز است به او وعده بدهي يا بترساني در صورتي که چنين کاري را تصميم نداري انجام دهي.
4. در جهاد و جنگ، در صورتي که دروغ و خدعه باعث پيروزي مي شود.

پي نوشت :

1- آل عمران (3) آيه ي 75.
2-نحل (16) آيه ي 105.
3- بحار الأنوار، چاپ بيروت، ج 69، ص 155.
4- اصول کافي، ج 2، ص 340.
5- ميزان الجکه، ج 8، ص 350.
6- اصول کافي، ج 2، ص 239.
7- حضرت امام (ره)، چهل حديث، ص 472.
8- اصول کافي، ج 2، ص 254.
9- مؤمن (40) آيه ي 28.
10-بحارالأنوار،چاپ بيروت، ج 70، ص 351.
11- انعام (6) آيه ي 79.

/س