در احاديث داريم كه مثلا به خواننده فلان دعا يا فلان آيه يا سوره پاداش شهيد و… مي دهند، لطفاً توضيح دهيد چطور با خواندن يك دعا در چند دقيقه پاداش شهيد عطا مي شود؟

از طريق شيعه و اهل سنت از رسول خدا ـ صلي الله عليه وآله ـ و ائمه معصومين ـ عليهم السلام ـ روايات زيادي رسيده است كه مي فرمايند، اجر و ثوابهاي فراواني بر عبادات و اعمال مستحبّ مترتب مي باشد، بعضي از اهل ايمان از شنيدن اين قبيل روايات شوقي در وجودشان ايجاد مي شود و در انجام اعمال نيك سعي بيشتري مي كنند كه يقيناً به بعضي از مراتب ثواب خواهند رسيد. اما عده ديگري اين قبيل اجر و ثوابها را بعيد مي شمرند، بلكه بعضي صحت اين قبيل روايات را انكار مي كنند و بعضي ديگر بر اثر جهالت و بي خبري از معاني اين روايات ـ نعوذ باللّه ـ آنها را استهزاء مي نمايند. لذا براي جلوگيري از استبعاد عده اي و انكار يا استهزاء عده ديگر، چند جواب مي توان مطرح كرد:
1ـ از روايات استفاده مي شود كه اجر و ثواب بر دو قسم است: 1ـ استحقاقي; 2ـ تفضّلي.
ثواب استحقاقي عبارت است از اجر و مزدي كه خداي متعال در مقابل اعمال نيك قرار داده است كه هر كس آن اعمال را انجام دهد مستحق آن خواهد گرديد.
ثواب تفضّلي: عبارت است از اينكه خداوند بدون حساب، از سر فضل، بيشتر از مقدار مقرر ثواب ، مرحمت فرمايد: (و اللّه ذو الفضل العظيم)[1]بنابر اين روايتي که مثلا مي گويد هر كس فلان نماز يا فلان دعا را بخواند، خداي متعال به او ثواب شهيد عطا خواهد داد، مراد اين است كه به اين شخص از باب تفضّل و نه استحقاق، ثواب كشته شدن در راه خدا را مرحمت مي فرمايد. البته آنچه را كه از باب تفضّل و زائد بر ثواب استحقاقي به شهيد داده مي شود فوق ادراك عقول است، به عبارت ديگر شخص به واسطه فلان نماز به مرتبه تفضلي شهيد مي رسد نه به مرتبه استحقاقي شهيد.
2ـ در اينكه اجر و ثواب هر عملي موقوف بر قبولي آن عمل است و قبولي هر عبادت واجب و مستحبي موقوف بر اخلاص است، شكي نيست چنانكه خداوند متعال در قرآن كريم مي فرمايد: (و ما امروا الاّ ليعبدوا اللّه مخلصين)[2] اخلاص داراي مراتبي است. مرتبه نخست آن اين است كه عمل بايد از ريا و سمعه پاك باشد چرا كه هر عمل واجب يا مستحبي كه خالي از ريا و سمعه و شرك خفي نباشد، يقيناً باطل خواهد بود و نه تنها به صاحبش ثوابي نخواهد رسيد، بلكه جزء گناهان او شمرده شده و سزاوار عقاب خواهد بود زيرا ريا از گناهان كبيره است و از اقسام شرك شمرده مي شود.
يكي ديگر از مراتب اخلاص آن است كه صاحب عمل هيچگونه نظر و طمعي به ثوابي كه بر آن عمل مترتب شده است نداشته باشد و هدفش از انجام آن عمل فقط امتثال و به جا آوردن دستور خداوند متعال و تقرّب به او باشد.
چنانكه از حضرت علي ـ عليه السلام ـ روايت است كه فرمود: عبادت بر سه گونه است، عبادتي كه از ترس عذاب به جا آورده شود، عبادت عبيد و غلامان است; عبادتي كه به طمع بهشت انجام گيرد، اين عبادت تجّار و معامله گران است; و عبادتي كه از روي استحقاق حق انجام گيرد، عبادت احرار و آزادگان است.[3]براي اخلاص مراتب بالاتر ديگري نيز وجود دارد كه به همين مقدار اكتفا مي كنيم.
با دانستن اين مقدمه مي گوئيم ممكن است اجر و ثوابهاي زيادي كه براي اعمال صالح و مستحب در روايات آمده است به اعتبار مراتب اخلاص باشد به اين معنا كه هر كس هر مرتبه اي از اخلاص در عمل را دارا باشد مرتبه اي از ثواب را خواهد داشت.
3ـ سبب انكار يا استبعاد اين قبيل روايات آن است كه مي بيند، خواندن فلان دعا يا سوره يا نماز و غيره در كمال سهولت و در وقت كم انجام مي گيرد، اما جهاد در راه خدا يا حج در كمال سختي است. حال چگونه بين خواندن فلان دعا و بين كشته شدن در راه خدا موازنه برقرار مي شود؟
بايد توجه داشت كه صورت عبادات به تنهايي ارزش و قيمتي ندارد، بلکه شأن و ارزش هر عملي به اعتبار روح آن عمل است، مثلا اگر كسي دو ركعت نماز بخواند و فقط بدنش مشغول حركات مخصوص نماز باشد لكن فكر و قلبش متوجه جاي ديگر باشد، اين نماز، نماز بي روح خواهد بود و نماز بي روح اگر دور كننده از خدا نباشد، يقيناً نزديك كننده به خداي سبحان نخواهد بود و چگونه ممكن است آن همه ثوابهاي عظيم براي چنين نمازي داده شود.
و همچنين كسي كه مشغول خواندن دعايي بشود ولي از اوّل تا آخر دعا فقط زبانش مشغول حركت باشد، عمل او بسيار كم منفعت خواهد بود.
و اگر در روايتي ديديد كه براي خواندن فلان دعا ثواب شهيد است، لابد در صورتي است كه داراي شأن و حقيقت و روح باشد. و اگر كسي در موقع خواندن دعا حالش مثل حال شهيد در موقع جهاد باشد (يعني همانطوري كه شهيد براي كشته شدن در راه خدا از تمام علائق دنيوي دل مي برد و تمام توجهش به پروردگارش مي شود) ظاهراً با شهيد فرقي ندارد.
از مطالب ذكر شده استفاده مي شود كه اولا شخص به واسطه خواندن فلان نماز يا دعا بر مرتبه استحقاقي شهيد مي رسد نه تفضّلي. ثانياً اجر و ثواب به اعتبار اخلاص در عمل است به اين معنا كه هر كس هر مرتبه اي از اخلاص در عمل را دارا باشد مرتبه اي از ثواب را خواهد داشت. ثالثاً: ثواب شهيد در صورتي است كه عمل داراي حقيقت و شأن و روح باشد در غير اين صورت اجر و پاداش شهيد رانخواهد داشت.
 
پي نوشت ها:
[1] . بقره/ 105.
[2] . بينه/ 5.
[3] . فيض الاسلام، نهج البلاغه، ص 1192، حكمت 229.