در مورد نصايح و زندگي نامه‌ها، عرفان، اخلاق، سياست، تاريخ و ساير علوم لازم است كه هر روز مطالعه شود، براي مطالعه هر كدام چه ساعاتي خوب است؟

از آن جا که اطلاعات اندکي در سوال در مورد سن، تحصيلات و شغل پرسشگر وجود دارد، از اين جهت که، مطالعه در اين موضوعات و براي رشته تحصيل خود مي خواهد يا خير، در اين نوشتار، مطالب به صورت کلي بيان مي گردد، به اميد آن که مفيد واقع شود.
براي اينکه مشخص شود چه نوع مطالعه‌اي در کدام زمان مناسب است، نخست بايد انواع مطالعه را بيان کنيم. براي مطالعه تقسيم بندي هاي ذكر شده به عنوان مثال:
الف) مطالعه از جهت موضوع[1]:
كلي:
كشكولي (از رشته هاي گوناگون علمي، مباحث متعدد و مفيدي را گلچين مي كنند)
عمومي (از مطالب عام تنها به زواياي مباحث ضروري مي پردازد) كه در اين نوع بر خلاف مطالعه كشكولي هدف خاصي دنبال مي شود.
جزئي (تخصصي) (مثلاً خواننده از بحث كلام مربوط به دين اسلام بحث كلام شيعي را انتخاب مي كند نه معتزلي و يا اشعري را).
ب) مطالعه از جهت تعداد افراد[2]:
انفرادي
گروهي (هسته اي مطالعاتي)
ج) مطالعه بر اساس هدف[3]:
1. مطالعه براي سرگرمي (قاعده خاصي ندارد، زمان خاصي هم ندارد)
2. مطالعه براي كسب اطلاعات (روزنامه ها و مجلات)
3. مطالعه براي فهميدن (مطلب ابتداء از سطح فكر خواننده بالاتر است)
زمان مطالعه
توجه به زمان مطالعه از مهم ترين، حساس ترين و در عين حال مشكل ترين كار در مطالعه است. از مسائل مهم در زمينه مطالعه اين است كه بايد تشخيص داد از اوقات مختلف شبانه روز براي چه نوع مطالعاتي بايد استفاده كرد. در اين جا نمي توان از قانون كلي سخن گفت، چون زمان مناسب براي مطالعه در خصوص افراد مختلف با ويژگي هاي متفاوت امري متغير است. آن هايي كه اهل مطالعه جدي هستند از هر زماني در شب و روز مي توانند بهترين استفاده را ببرند اما برخي افراد شب تا دير وقت به مطالعه مي پردازند ولي مطالعه در صبح زود براي آنها مشكل است و برخي عكس اين حالت را دارند، اما نسبتاً براي اغلب افراد صبح زود براي درس حفظ كردني و مطالعه كتاب هاي عميق و دقيق مناسب تر است و آخر شب براي مطالعه كتبي كه نياز به تأمل و تفكر كم تري است، مناسب تر است.[4]بهترين زمان مطالعه
به طور كلي بهترين زمان براي مطالعه زماني است كه به انجام مطالعه در آن زمان تمايل داريم. و در مجموع مطالعه بلافاصله پس از خواب شبانگاهي بازدهي مطلوب ندارد چون به علت ترشح هورمون «سوماتوتروبين» كه اثرات آن تا دقايقي پس از بيداري وجود دارد، در يادگيري اختلال ايجاد مي كند. ترشح اين هورمون از نيمه شب آغاز و تا بامداد ادامه مي يابد از اين رو بهتر است افرادي كه در سنين رشد هستند از مطالعه پس از نيمه شب و سحرگاه بپرهيزند يا در صورت ضرورت پس از بيست تا سي دقيقه بعد از بيداري به مطالعه بپردازند تا آثار مختل كننده اين هورمون از بين برود.[5]كيفيت زمان بندي
«براي مطالعه زمان بندي لازم است. زمان بندي مناسب بازده مطالعه را بالا مي برد. در برنامه ريزي ها بايد به اين نکات توجه نمود.
الف) تعيين زمان استراحت و تفريح يا ورزش
ب) پيش بيني زمان براي امور غير منتظره (برنامه قابليت انعطاف داشته باشد)
ج) اختصاص دادن ساعاتي براي مرور درس ها (در طول ترم و…)
د) تنوع در متون مورد مطالعه روزانه: مطلوب اين است كه فرد در هر روز چند نوع متن مختلف را مورد مطالعه قرار دهد تا ميزان بهره وري در مطالعه افزون شود. مطالعه كتاب واحد در روز هاي متعدد از ميزان بهره وري مفيد مطالعه مي كاهد.
هـ ) تناوب در متون تحليلي و حفظي: بسيار خوب است كه فرد پس از مطالعه يك كتاب حفظي مثل تاريخ يا جغرافيا يك كتاب تحليلي مثل رياضي يا فلسفه را مطالعه كند به همين ترتيب پس از كتاب تحليلي يك كتاب حفظي را مطالعه كند»[6]ح) در نظر داشتن دامنه مطالعه: دامنه يادگيري عبارت است از حد فاصل زماني مجاز براي مطالعة مداوم كه امكان كسب بازدهي مطلوب را فراهم مي آورد اين حد فاصل زماني بين (5 تا 45 دقيقه است اين زمان اختصاص به مطالعه متون حفظي دارد. مطالعه متون تحليلي مثل شيمي، فيزيك رياضي و…. حدود ده دقيقه است كه تعيين ميزان آن به دانش و تبحر وابسته است كه به هر حال نبايد بيش از حد متوسط بين ده تا 45، يعني سي دقيقه، شود پس از انجام اين ميزان مطالعه بايد حدود پنج دقيقه استراحت كرد.[7]پس توجه به اين نكات انسان را دقيق‌تر مي‌كند كه بداند در چه زمينه اي استعداد و كشش بيشتري دارد و آن را به طوري جدي تر دنبال نمايد همچنين نمرات دروس سال هاي تحصيلي قبل و تمايل به گرايش هاي مطالعاتي گذشته در انتخاب رشته و نوع كتاب تأثير بسزايي دارد.[8]مناسبت ها: گاهي وقت ها اگر انسان بين مطالعه و مناسبت رابطه برقرار كند آن مطالعه شيرين تر و جذاب تر و پايدارتر خواهد بود، مثلاً اگر كتب اخلاقي و عرفاني در زمان خلوت يا پس از نماز يا در حرم ائمه ـ عليهم السّلام ـ (كم و پيوسته) خوانده شود به عنوان مثال اگر در ميلاد يا شهادت ائمه ـ عليهم السّلام ـ زندگي نامه همان امام خوانده شود و يا مباحث تاريخي و سياسي همان امام پي گيري شود و .. با اين شيوه به تثبيت و جذابيت مطالعه كمك مي كنيم.

مطالعه موضوعات دشوار در بهترين ساعات
مطالبي که مطالعه مي‌شوند از نظر دشواري و سهولت متفاوت هستند. برخي موضوعات مانند فلسفه و عرفان دشوار و برخي مانند تاريخ و زندگي‌نامه آسان‌تر است. البته سختي و آساني مطالب به تفاوت‌‌هاي فردي نيز بستگي دارد. ممکن است براي فردي خواندن تاريخ سخت باشد و براي ديگري فلسفه دشوارتر باشد يا براي کسي رياضي سخت و براي ديگري علوم اجتماعي و انساني سخت باشد.
به طور کلي‌مي‌توان گفت که بهتر است موضوعات دشوارتر در ساعاتي مطالعه شود که انسان سرحال‌تر و داراي آرامش بيشتر است. اما مطالب آسان‌تر را در ساعاتي که خسته‌تر است و آرامش کمتري دارد، هم مي‌تواند مطالعه کند.

تقدم مطالعات درسي
کتاب‌هايي که انسان مطالعه مي‌کند به طور کلي به دو نوع درسي (اصلي) و غير درسي تقسيم مي‌شوند. مطالعات درسي مطالعاتي هستند که به حوزه تحصيلي فرد در مدرسه، حوزه يا دانشگاه مربوط مي‌شوند. مطالعات غير درسي عبارت است از مطالعه کتاب‌هاي خارج از حوزه درسي مانند مطالعه کتاب‌‌هاي اطلاعات عمومي، کتاب‌هاي اخلاقي، مجله، روزنامه، و ساير کتاب‌ها.
از نظر زماني بايد فرد بيشترين وقت خود و مناسب‌ترين وقت خود را به کتاب‌هاي درسي اختصاص دهد. زماني که به مطالعات درسي اختصاص مي‌يابد از سه نظر بايد حايز اهميت باشد. يکي بيشترين زمان به آنها اختصاص يابد، دوم اينکه از نظر زماني آنها تقدم داشته باشد. زير مي‌گويند «اول بايد قورباغه را قورت داد يعني سخت‌ترين کار بايد اول انجام داد» سوم اينکه سر حال‌ترين ساعات به مطالعات درسي اختصاص داده شود. اما مطالعات غير درسي يا بايد پس از پايان مطالعات درسي مطالعه شوند يا به گونه‌ي برنامه ريزي شود که مطالعات غير درسي در لابلاي مطالعات درسي يعني زماني که فرد کاملا از مطالعه درسي خسته شده است، به مطالعه اين مطالب بپردازد.

 تطابق مطالعه با چرخه خواب
براي کسي که مدام در حال مطالعه است مثل دانش‌آموز، دانشجو و طلبه تطابق مطالعه با خواب خيلي مهم است. افراد از نظر چرخه (سيکل) خواب به دو نوع اول شبي و صبحگاهي تقسيم مي‌شوند. برخي افراد به طور طبيعي اول شب زود مي‌توانند بخوابند و صبح هم مي‌توانند زود بر خيزند و مشغول کار شوند. برخي ديگر شب تا بخواهند مي‌توانند بيدار بمانند اما صبح بايد با جرثقيل از رختخواب بر داشته شوند.
بنابراين افرادي که شب مي‌توانند دير بيدار بمانند (البته دير خوابيدن اصلا توصيه نمي‌شود) اما به هر حال اين افراد مي‌توانند مطالب سخت و دشوار را در اين ساعات مطالعه کنند. اما افرادي که مي‌توانند شب زود بخوابند، بهتر است مطالب سخت و دشوار يا مباحث اصلي را که نياز به مطالعه طولاني مدت دارند، در اول صبح انجام دهند.
 
پي نوشت ها:
[1] . خادمي، عين الله، مطالعه روشمند، نشر پارسايان، چاپ اول، 1379، ص 23 – 18. (اقتباس).
[2] . همان.
[3] . همان
[4] . همان، ص 77، با اندکي  تغيير.
[5] . همان، ص 77.
[6] . همان، ص 79 – 78. (اقتباس).
[7] . همان، ص 79.
[8] . معظمي، داود؛ مقدمات نور و سايكولوژي، انتشارات انتشارات سمت، چاپ سوم، 1383، ص 29 و 28. (اقتباس).