دعای «یا حمید بحق محمد! یا عالی بحق علی! یا فاطر بحق فاطمة! …» در چه کتابی ذکر شده و آیا این دعا، همان کلماتی است که به حضرت آدم(ع) بعد خروج از بهشت آموخته شد؟

علامه مجلسی از صاحب کتاب درّ ثمین در تفسیر آیه شریفه: «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ»‏،[1] نقل می‌کند که جناب جبرئیل(ع) جهت پذیرش توبه حضرت آدم(ع) دعایی به آن‌حضرت تعلیم داد:
«یَا حَمِیدُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ یَا عَالِی بِحَقِّ عَلِیٍّ یَا فَاطِرُ بِحَقِّ فَاطِمَةَ یَا مُحْسِنُ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ مِنْکَ‏ الْإِحْسَان‏».[2]
البته این عبارت با آنچه اکنون در بیشتر مجالس خوانده می‌شود(و در کتب روایی سندی برای آن نیافتیم)، اندک تفاوت‌هایی دارد.
توضیح:
 بعد از ماجراى وسوسه ابلیس و دستور خروج آدم از بهشت، آدم متوجه شد راستى به خویشتن ستم کرده، و از آن محیط آرام و پر نعمت، بر اثر فریب شیطان بیرون رانده شده، و در محیط پر زحمت و مشقت بار زمین قرار خواهد گرفت. در این‌جا آدم به فکر جبران خطاى خویش افتاد و با تمام جان و دل متوجه پروردگار شد، توجهى آمیخته با کوهى از ندامت و حسرت. لطف خدا نیز در این موقع به یارى او شتافت و چنان‌که قرآن می‌گوید: «آدم از پروردگار خود کلماتى دریافت داشت، سخنانى مؤثر و دگرگون کننده، و با آن توبه کرد و خدا نیز توبه او را پذیرفت».[3]
در این‌‌که «کلمات» و سخنانى را که خدا براى توبه به آدم تعلیم داد چه سخنانى بود، میان مفسران گفت‌وگو است.
1. معروف این است که همان جملات آیه 23 سوره اعراف می‌باشد: «قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ»؛ گفتند: خداوندا ما بر خود ستم کردیم، اگر تو ما را نبخشى و بر ما رحم نکنى از زیانکاران خواهیم بود.
2. بعضى گفته‌‏اند منظور از کلمات، این دعا و نیایش بوده است:
«اللهم لا اله الا انت سبحانک و بحمدک رب انى ظلمت نفسى فاغفر لى انک خیر الغافرین»؛ پروردگارا! معبودى جز تو نیست، پاک و منزهى، تو را ستایش می‌کنم، من به خود ستم کردم مرا ببخش که بهترین بخشندگانى.
«اللهم لا اله الا انت سبحانک و بحمدک رب انى ظلمت نفسى فارحمنى انک خیر الراحمین»؛ خداوندا! معبودى جز تو نیست، پاک و منزهى، تو را ستایش می‌کنم، من به خود ستم کردم بر من رحم کن که بهترین رحم کنندگانى.
«اللهم لا اله الا انت سبحانک و بحمدک رب انى ظلمت نفسى فتب على انک انت التواب الرحیم»؛ بار الها! معبودى جز تو نیست، پاک و منزهى، تو را حمد می‌گویم، من به خویش ستم کردم، رحمتت را شامل حال من کن و توبه‌‏ام را بپذیر که تو تواب و رحیمى.[4]
3. با این وجود در روایات متعددى که از طرق اهل بیت(ع) وارد شده است می‌خوانیم: که مقصود از کلمات تعلیم اسماء بهترین مخلوق خدا یعنى محمد و على و فاطمه و حسن و حسین (ع) بوده است، و آدم با توسل به این کلمات از درگاه خداوند تقاضاى بخشش نمود و خدا او را بخشید.
این تفسیرهاى سه‌‏گانه هیچ‌گونه منافاتى با هم ندارد؛ چرا که ممکن است مجموع این کلمات به آدم، تعلیم شده باشد، تا با توجه به حقیقت و عمق باطن آنها انقلاب روحى تمام عیار، براى او حاصل گردیده و خدا او را مشمول لطف و هدایتش قرار دهد.[5]

---