دیدگاه اعتدالی به عنوان نظریه برگزیده، با روشهای برون و درون دینی اثبات می گردد. بنابراین، رسالت پیامبران، به تأمین آخرت با تبیین رابطه انسان با خداوند منحصر نبوده، بلکه به مسائل و ابعاد دیگر انسانی (مستقیم یا غیرمستقیم) نیز پرداخته است. اسلام، سکولاریسم را نمی پذیرد، همان گونه که نافی علوم تجربی انسانی، طبیعی و علوم عقلی هم نیست. دیدگاه انتظار اعتدالی، از نقش دین در علوم پیش گفته غفلت نمی کند. فرآیند اثبات این دیدگاه، بدین صورت است که ابتدا با روشهای برون دینی، اصل نیاز به دین اثبات می گردد. مثلا با روش تجربی، تعدادی از کارکردهای دین، مانند پاسخ به احساس تنهایی، کاهش دادن ترس از مرگ و رنج و تعب، معنا دادن به زندگی آدمی، حل تنازع و تعارض آدمیان، کنترل افراد جامعه، جلوگیری از بحران های روانی، مقدم داشتن منافع مهم تر دیگران بر منافع شخصی، نقش دین در همبستگی اجتماعی، پشتیبانی از اخلاق و … شناخته می شود (1).
 
 و یا با روش عقلی، ضرورت زیست اجتماعی، مشارکت و تقسیم کار انسان و ضرورت قانون جامع و قانون گذار عادل الهی ثابت می گردد. آن گاه لزوم قوانین الهی و بعثت پیامبران جهت اجرای قوانین الهی استنباط می شود (2). پس از اثبات نیاز بشر به قوانین الهی و کارکردهای دین، نوبت به تشخیص مصداق دین حقیقی می رسد؛ یعنی از میان ادیان گوناگون، کدام یک تأمین کننده قوانین الهی و کارکردهای دین است. بی شک، دینی که به خداوند استناد نداشته باشد، یعنی ادیان بشری و تحریف شده؛ هر چند در تأمین برخی از کارکردهای دین مانند: پاسخ به احساس تنهایی ممکن است، کامیاب باشند؛ اما چون استنادی به حق تعالی ندارند، سعادت واقعی و قوانین الهی را تأمین نمی کنند. پس برای حقانیت دین حقیقی، باید از اعجاز بهره گرفت و دریچه های اعجاز قران، حقانیت اسلام، ترجیح آن بر ادیان دیگر و استناد به حضرت حق سبحانه را تضمین کرد و در مرحله دیگر، از روش درون متنی، یعنی قرآن و سنت، برای کشف سایر انتظارات بشر از دین بهره گرفت. همانند: بیماری که ابتدا با احساس درد، نیاز به پزشک را درک می کند و سپس با شناخت طبیب حاذق، جهت شناسایی بیماری به او مراجعه می کند و بیماری خود را به کمک پزشک، برطرف می سازد. این روش شناسی و نتایج بدست آمده نه تنها انتظار اعتدالی به دین حقیقی و آسمانی را ثابت می کند، بلکه اضطرار بشر به دین الهی را هم به اثبات می رساند. به عبارت دیگر، بشر می تواند با روش تجربی روانشناسانه یا جامعه شناسانه به نیاز بشر به دین در عرصه امنیت فردی (مانند: پاسخ به احساس تنهایی و معنای زندگی و حل شرور و رنجها) و نیاز بشر به دین در عرصه امنیت اجتماعی (نظم و اخلاق و حقوق اجتماعی دست یابد؛ آن گاه با روش عقلی، نیاز بشر به دین در عرصه امنیت اخروی را ثابت کند. سپس با توجه به کشف دین حقیقی و از طریق منابع الهی مانند: قرآن و سنت به کشف نیازهای جزئی تر، در عرصه امنیت فردی و اجتماعی و اخروی برسد. این فرآیند نه تنها انسان را به نیاز به دین، بلکه به اضطرار بشر به دین می رساند.
 
نتیجه آن که فرایند مطالب پیش گفته به شرح ذیل است: کشف نیاز به دین در عرصه امنیت فردی و اجتماعی از طریق روش تجربیه نیاز به دین در عرصه امنیت اخروی با روش عقل – کشف مصداق دین حقیقی از طریق اعجاز رجوع به قرآن و سنت برای کشف نیازهای بیشتری که بشر از درک آنها ناتوان است.
 
توضیح مطلب این که: برهان عقلی، وجود خدا و صفات کمالیه از جمله حکمت الهی را اثبات می کند. سپس فلسفه آفرینش انسان و غایت مندی الهی، ضرورت دستیابی بشر به هدایت و کمال الهی را ایجاب می کند. اما از آنجائی که عقل و تجربه بشری، به تنهایی توان کشف کامل ترابط عمل انسانی با کمال آدمی را ندارد، عقل بشر با بهره گیری از حکمت الهی، ضرورت نزول منبع معرفتی دیگری برای تحقق هدایت و کمال، به نام دین را ثابت می کند. حکمت الهی، نزول دینی را اقتضا می کند، که بیانگر برآیند ملکوتی اعمال جوانحی و جوارحی انسان باشد. تا اینجا، عقل بشری به طور کلی، انتظار منطقی بشر از دین یا اضطرار بشر به دین، یعنی: ضرورت کشف ترابط ملک و ملکوت را ثابت می کند. مصداق دین حقیقی، به وسیله معجزه پیامبری آشکار می گردد. گزاره‌های دین حقیقی به صورت جزئی، حقایق هدایت گری در عرصه بینش، منش و کنش را به آدمیان نشان می دهد. پس با کمک روش عقلی و نقل دینی می توان انتظار اعتدالی از دین را بدون نفی کارکردهای دیگر عقل و تجربه، اثبات کرد.
 
پی‌نوشت‌ها:
ا. برای اطلاع بیشتر، ر.ک: کلام جدید، گفتار کارکردهای دین.
۲. ابن سینا، الشفاء، الالهیات، قم: کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۶۰۰ ق، المقاله العاشره، الفصل الثانی و الثالث، الاشارات و التنبیهات، ج ۳، النمط التاسع، ص ۳۷۳-۳۷۱.
 
منبع: کلام نوین اسلامی، عبدالحسین خسروپناه، انتشارات تعلیم و تربیت اسلامی، چاپ اول، قم 1390