آخرین آیه و سوره

در روایات منقول از اهل بیت علیهم السلام آمده است که آخرین سوره، سوره نصر است.

در این سوره به ظاهر بشارت به پیروزى مطلق شریعت داده شده که پایه‏هاى آن‏ استوار و مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته ‏اند:

بسم الله الرحمان ‏الرحیم،اذا جاء نصر الله و الفتح،و رایت الناس یدخلون فی دین الله افواجا، فسبح بحمد ربک‏ و استغفره انه کان توابا (1) .

با نزول این سوره،صحابه خرسند شدند.زیرا پیروزى مطلق‏ اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه ‏هاى دین را بشارت مى‏ داد. ولى عباس عموى‏ پیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد.پیامبر صلى الله علیه و آله به او فرمود:

«اى عمو چرا گریانى؟»گفت:«به گمانم از پایان کار تو خبر مى‏ دهد». پیامبر صلى الله علیه و آله‏ فرمود:«همان گونه است که گمان برده ‏اى‏».پیامبر پس از آن دو سال بیش‏تر زیست ‏نکرد (2) .

امام صادق علیه السلام فرمود:«آخرین سوره،اذا جاء نصر الله و الفتح است‏» (3) .

از ابن عباس‏ نیز روایت‏ شده که آخرین سوره،سوره نصر است (4) و نیز روایت‏ شده است:آخرین ‏سوره،سوره برائت است که نخستین آیات آن سال نهم هجرت نازل شد وپیامبر صلى الله علیه و آله على علیه السلام را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکین بخواند (5) .

در بسیارى از روایات آمده است:آخرین آیه که بر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نازل شد این آیه‏ بود: و اتقوا یوما ترجعون فیه الى الله ثم توفى کل نفس ما کسبت و هم لا یظلمون (6) .

جبرئیل آن را نازل کرد و گفت:آن را در میانه آیه ربا و آیه دین(پس از آیه شماره 280) از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از 21 روز و بنا بر قولى 7 روز ادامه‏حیات نداد (7) .

احمد بن ابى یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبى(متوفاى سال‏هاى پس از292)در تاریخ خود چنین آورده است:«گفته‏ اند که آخرین آیه نازل شده بر پیامبراکرم صلى الله علیه و آله این آیه بود: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام ‏دینا (8) ،-سپس در ادامه مى ‏گوید:-و همین گفتار نزد ما صحیح و استوار است و نزول‏ آن در روز نصب مولى امیر المؤمنین على بن ابى طالب در غدیر خم بوده است‏» (9) .

آرى سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است،زیرا سوره نصر در سال فتح ‏مکه(عام الفتح) که سال هشتم هجرت بود،نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح،
برخى از نظر ادبى اشکال کرده گفته‏ اند،مصدر بودن آیه به‏«واو»عاطفه،با نزول انفرادى آیه‏ سازش ندارد.

ولى باید توجه داشت بر فرض صحت روایت-مصدر شدن آیه به‏ «واو» از آن جهت است تا تکمله آیه قبل قرار گیرد گر چه با فاصله زمانى و به طور انفرادى نازل گردیده باشد.علاوه مصدر شدن‏ جمله‏ هاى بدون سابقه به‏ «واو» در استعمالات عربى فراوان است:«و لقد امر على اللئیم یسبنى. فمضیت ثمة‏قلت لا یعنینى‏».«و رب قائلة یوما بذى سلم.این الطریق الى حمام منجاب‏».

 در قرآن نیز فراوان یافت ‏مى‏ شود که بر سر آیاتى‏«واو»آمده که با آیات قبل رابطه‏ اى ندارند.مثلا: «انما قولنا لشی‏ء اذا اردناه ان نقول له‏کن فیکون.و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا…و ما ارسلنا من قبلک الا رجالا نوحی الیهم…» (سوره نحل 43-40)آیه نخست در امر تکوین است.آیه بعد در رابطه با مهاجرت.آیه سوم مربوط به نحوه ارسال پیامبران ‏پر واضح است که این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پى در پى بت ‏شده‏ اند.

راه جمع میان این روایات بدین گونه است که‏ بگوییم:آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین‏ آن، سوره برائت است.اما آیه و اتقوا یوما ترجعون فیه الى الله…» (10) طبق روایت ‏ماوردى در منى به سال حجة الوداع نازل گردید (11) .بنابراین نمى ‏تواند آخرین آیه‏ باشد،زیرا آیه‏«اکمال‏»پس از بازگشت پیامبر صلى الله علیه و آله از حجة الوداع در غدیر خم بین راه‏ نازل شده است.

پس گفته ابن واضح یعقوبى،صحیح ‏تر به نظر مى‏ رسد،زیرا سوره‏ برائت،پس از فتح مکه،در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت(سال حجة الوداع)نازل شده است.علاوه بر آن،سوره مائده مشتمل بر یک سرى‏ احکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را مى‏ رساند.

به ویژه آیه‏«اکمال‏»که ازپایان کار رسالت‏ خبر مى‏ دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد. پس‏ آخرین سوره کامل،سوره نصر است که در عام الفتح نازل شد و آخرین آیه که پایان ‏کار رسالت را خبر مى‏ دهد،آیه‏«اکمال‏»است. گر چه ممکن است‏ به اعتبار آیات الاحکام،آخرین آیه: و اتقوا یوما ترجعون فیه الى الله (12) باشد که در سوره بقره‏ ضبط و ثبت ‏شده است.

پى‏نوشتها:
1- نصر 110:3-1.
2- تفسیر طبرسى،ج 10،ص 554.
3- تفسیر برهان،ج 1،ص 29.
4- الاتقان،ج 1،ص 27.
5- تفسیر صافى،ج 1،ص 680.
6- بقره 2:281.
7- تفسیر شبر،ص 83.تفسیر ماوردى،ج 1،ص 282.
8- مائده 5:3.
9- ابن واضح یعقوبى،تاریخ یعقوبى،ج 2.ص 35. سال نهم هجرت نازل شده است.
10- بقره 2:281.
11- تفسیر ماوردى(النکت العیون)ج 1،ص 63.زرکشى البرهان،ج 1،ص 186.
12- بقره 2:281.

منبع: سایت پایگاه تحقیقاتی القرآن