الف ـ غض بصر (فرو خواباندن چشم)

سلامت فکر و روان فرد و جامعه و نیز زندگی اجتماعی انسان ها، در دوری کردن از گناه است و چشم منشأ گناه است که می بیند و دل در آرزوی رسیدن به آن، انسان را به سوی آنچه دیده است می کشاند تا خواهش دیده و دل را برآورد؛ در واقع، نگاه دریچه ای برای روح و نفس است که مشاهدات را تا اعماق روح و روان انسان جای می دهد.
امیرمؤمنان علی (ع) می فرمایند: «القلب مصحف البصر»؛ (1) قلب بایگانی چشم است؛ یعنی هر چیزی را که چشم انسان نظاره کند، در قلب و روان او جای گرفته، فکر و ذهن را مشغول می سازد.

من آنچه دیده ام ز دل و دیده دیده ام
گاهی بود ز دل گله، گاهی ز دیده ام

من آنچه تاکنون ز دل و دیده، دیده ام
از دل ندیده ام، همه از دیده دیده ام

راه حل چیست؟

دستور و راهکار خداوند برای در امان ماندن از عواقب شوم نگاه حرام، کنترل نگاه و فرو خواباندن چشم است؛ یعنی انسان هنگام دیدن نامحرم خود را قطع کند؛ بدون تردید هدف از غضّ بصر، (فرو خواباندن نگاه) بستن چشم نیست؛ بلکه منظور این است که چون انسان هنگام نگاه کردن معمولاً منطقه وسیعی را زیر نظر می گیرد، از این رو هرگاه نامحرمی در حوزه دید او قرار گرفت چشم خود را چنان فرو گیرد که آن زن از منطقه دید او خارج شود؛ یعنی به او نگاه نکند؛ اما راه و چاه خود را ببیند. بعضی از افراد غضّ را به معنای کاهش گرفته اند یعنی کاستن و فرو گرفتن نگاه. خداوند می فرماید:
(قل للمؤمنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم ذلک ازکی لهم ان الله خبیر بما یصنعون * و قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهن و یحفظن فروجهن…)؛ (2) به مؤمنان بگو چشم های خود را از نگاه» [به نامحرم] فرو گیرند و عفت و پاک دامنی خود را حفظ نمایند… و به زنان با ایمان بگو چشم های خود را [از نگاه هوس آلود] فرو گیرند و دامان خویش را حفظ کنند.
خداوند در این آیه، ضمن دستور به غضّ بصر (کنترل نگاه و فروخواباندن چشم)، به رابطه نگاه و سلامت جنسی نیز اشاره کرده و بی درنگ به اثر مثبت آن ـ که پاک دامنی و کنترل غریزه جنسی است ـ اشاره می کند. نکته قابل توجه این است که کنترل نگاه به مردان اختصاص ندارد؛ ولی در مجموع آیات و روایات بیشتر بر کنترل نگاه از طرف مردان و حفظ حجاب، وقار، حیا، متانت و پوشیده نگاه داشتن زینت ها، از طرف زنان تأکید شده است.

شأن نزول آیه

امام باقر (ع) درباره شأن نزول این آیه چنین فرمودند: جوانی از انصار در کوچه های مدینه با زنی رو به رو شد ـ در آن زمان، زنان مقنعه خود را پشت گوش ها قرار می دادند و صورت و گردن آنان نمایان بود ـ چهره آن زن توجه جوان را به خود جلب کرد و چشم خود را به او دوخت، زن وارد کوچه باریکی شد و جوان که غرق تماشای آن زن بود، ناگهان صورتش به دیوار خورد و چیز تیزی (شیشه یا استخوان) که در دیوار بود صورت او را شکافت. همین که زن از نظر او غائب شد، جوان به خود آمد و دید که خون از صورتش جاری است و به صورت و لباسش ریخته است. سخت ناراحت شد و با خود گفت: به خدا سوگند! با همین حال نزد رسول خدا (ص) می روم و ماجرا را بازگو می کنم.
هنگامی که چشم رسول خدا (ص) به او افتاد، فرمودد: چه شده است؟
جوان ماجرا را تعریف کرد. در این هنگام جبرئیل نازل شد و فرمان الهی را بیان کرد: (قل للمؤمنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم…) (3)

ب ـ توجه به آثار مثبت کنترل نگاه

درک لذت عبادت

رسول خدا (ص) می فرمایند:
«ما من مسلم ینظر الی امرأة اول رمقة ثم یغض بصره و الا احدث الله له عباده یجد حلاوتها فی قلبه»؛ (4) هر مسلمانی که نگاهش به زیبایی های زنی بیفتد و چشمان خود را از نگاه فرو بندد، خداوند شیرینی عبادت را به او می چشاند.

چشیدن طعم ایمان

پیامبر اکرم (ص) به نقل از خداوند متعال در حدیثی قدسی می فرمایند:
«النظرة سهم مسموم من سهام ابلیس فمن ترکها من مخافتی ابدلته ایماناً یجد حلاوته فی قلبه»؛ (5) نگاه حرام، تیری زهرآگین از طرف شیطان است، هرکس به خاطر خوف از من [و رعایت حریم کبریایی خدا] از نگاه حرام پرهیز کند، شیرینی و لذت ایمان را در قلب او جایگزین می کنم.
رسول خدا (ص) فرمودند: «کسی که از نگاه های ناروا بپرهیزد، حق تعالی ایمانی به او عطا خواهد کرد که شیرینی آن را در قلبش احساس کند.» (6)

پاداش با حورالعین

امام صادق (ع) فرمودند: «هرگاه فردی نگاهش به زن نامحرمی بیفتد، سپس چشم خود را به سوی آسمان بدوزد یا چشم خود را فرو ببندد و نگاه خود را کنترل کند، قبل از روی هم قرار گرفتن پلک هایش، حور العینی را به ازدواج او در می آورد.» (7)

دیدن عجایب

پیامبر اسلام (ص) فرمودند:
«غُضُوا ابصارکم ترون العجایب»؛ (8) چشم های تان را از مناظر شهوت انگیز بپوشانید تا عجایب (مناظر ملکوتی یا باز شدن چشم برزخی) را ببینید.

نیکویی خصلت ها و عزتمندی

حضرت علی (ع) فرمودند:
«من عفّت اطرافه حسنت اوصافه»؛ (9) کسی که جلوی چشمان خود را از نگاه حرام بگیرد، اوصاف و خصلت هایش نیکو می شود.

شادمانی در قیامت

رسول خدا (ص) فرمودند: «یا علی! همه ی چشم ها در روز قیامت گریانند، مگر سه دیده: آن که در راه خدا بیداری کشیده، دیده ای که از حرام الهی بر هم نهاده شده و دیده ای که از بیم خدا بسیار اشک ریخته است.» (10)

ج ـ توجه به سنّت الهی

یکی از سنت های الهی این است: فردی که به ناموس دیگران به چشم شهوت نگاه می کند، باید بداند که چشمان ناپاک فرد دیگری، همان نگاه را نسبت به همسر، دختر، مادر یا خواهر او روا خواهد داشت.
امام صادق (ع) در این باره می فرمایند:
«ما یأمن الذین ینظرون فی ادبار النساء ان ینظر بذلک فی نسائهم»؛ (11) کسانی که به پشت زنان مردم نگاه می کنند، ایمن نیستند از این که فرد دیگری همان نگاه را به پشت ناموس او بیندازد.»

هر که باشد نظرش در پی ناموس کسان
پی ناموس وی افتد نظر بوالهوسان

حضرت به تمامی انسان ها هشدار می دهند:
«اما یخشی الذین ینظرون فی ادبار النساء ان یبتلوا بذلک فی نسائهم؟»؛ (12) آیا کسانی که به زنان مردم نگاه می کنند، نمی ترسند که همان گونه به خانواده او نگاه بشود؟

حکایت جوان گستاخ

نقل شده است که روزی جوانی نزد پیامبر (ص) آمد و با پرخاش شدیدی به طرف آن حضرت حمله کرد و گفت: محمد! چرا تو گفتی زنا باید در اجتماع محو شود و کسی حق ندارد به ناموس دیگری نگاه شهوت انگیز داشته باشد؟
اصحاب خواستند پاسخ بی ادبی و جسارت جوان را بدهند؛ ولی پیامبر (ص) آن ها را به صبر و آرامش امر فرمود، سپس رو به آن جوان کرد و پرسید: ای جوان! آیا تو خواهر و مادر داری؟
گفت: بله!
حضرت فرمود: اگر کسی بخواهد از لذت نزدیکی با نزدیکان تو بهره مند شود، تو چه خواهی کرد؟
جوان که انتظار شنیدن چنین پاسخی را نداشت، رنگ چهره اش تغییر کرد و از رفتار خود شرمنده شد و سوگند یاد کرد که دیگر بی عفتی نکند و به قوانین حکیمانه ی اسلام پای بند باشد (13)

د ـ توجه به حضور خداوند

یکی دیگر از راه های کنترل چشم این است که انسان بداند خداوند از تمامی حرکت های کوچک و بزرگ او آگاهی دارد و به فرموده قرآن: حتی ذره و کمتر از آن هم از دید خداوند پوشیده نیست.
خداوند می فرماید:
(یعلم خائنه الاعین و ما تخفی الصدور)؛ (14) خداوند از چشم هایی که به خیانت می گردد و به آنچه در سینه ها پنهان است، آگاهی دارد.
اگر انسان توجه داشته باشد و بداند که خداوند می بیند و چشم نیز به عنوان شاهد و گواه در روز قیامت شهادت خواهد داد، به طور حتم از بسیاری از نگاه های حرام چشم پوشی خواهد کرد.
از حضرت علی (ع) پرسیدند: چگونه انسان می تواند چشم خود را از نگاه حرام فرو بندد؟ فرمودند:
«بالخمود تحت سلطان المطّلع علی سترک»؛ (15) انسان هنگام گناه توجه داشته باشد که او تحت قدرت خداوند قرار دارد و او از اسرارش آگاه است.
امام صادق (ع) فرمودند: «تنها در صورتی چشم از حرام فرو بسته می شود که قلب، جلال و عظمت خداوند را مشاهده کند.» (16)

رئیس و زن باغبان

در بصره رئیسی بود. وی روزی در باغ خود چشمش به زن باغبان افتاد. آن زن در غایت حسن و نهایت عفاف بود. پس باغبان را پی کاری فرستاد تا از نزد او دور شد. رئیس زن را گفت: برو درها را ببند. زن رفت و باز آمد و گفت: همه ی درها را بستم الا یک در که نمی توان بست.
رئیس گفت: آن کدام است؟ زن گفت: آن دری است که میان تو و آفریدگار است که به هیچ سبیل (راه) آن در بسته نشود.
رئیس چون این سخن را بشنید استغفار کرد و به توبت و انابت مشغول شد.» (17)

هـ ـ نظم و برنامه ریزی

از دیگر راهکارهای کنترل چشم این است که افراد، به خصوص جوانان با تنظیم اوقات شبانه روز از طریق ورزش، تفریح، مسافرت، مطالعه، تحصیل علم و دانش و… به طور صحیح از وقت و فرصت جوانی خود استفاده کرده، زمینه های رشد و تعالی خود را فراهم آورند، نه این که خدای ناکرده عمر و جوانی خود را به بطالت و بیهودگی بگذرانند و برای پر کردن اوقات شبانه روز خود، آواره کوچه و خیابان شده یا از طریق ماهواره، اینترنت و…. به چشم چرانی و نگاه حرام روی بیاورند که اگر در این راه به فلاکت و بدبختی دچار شوند، کسی جز خود را نباید سرزنش کنند.

و ـ کنترل و مبارزه با زمینه های چشم چرانی

یکی از علل اصلی گناه و چشم چرانی، وجود زمینه های آن در جامعه است. هنگامی که همه نوع ابزار چشم چرانی و تحریک برای انسان فراهم باشد، در این صورت کنترل او کاری بس دشوار خواهد بود؛ بنابراین برای کنترل چشم، ابتدا باید زمینه های چشم چرانی از قبیل: بد حجابی ها، عکس ها و تصاویر مستهجن در قالب فیلم، سی دی، اینترنت، ماهواره و… کنترل شوند.
رسول خدا (ص) فرمودند:
«لعن الله الناظر و المنظور الیه»؛ (18) خداوند، چشم چران (نگاه کننده) و فراهم آورنده ی زمینه ی چشم چرانی را لعنت کند.
البته نباید با فرافکنی، گناه و کم کاری را به گردن دیگران بیندازیم، بلکه هر فردی در حد توان و ظرفیت خود باید به پیش گیری و مبارزه با این گونه موارد و مظاهر فساد اقدام کند.

حرف آخر

حضرت علی (ع) می فرمایند: «هر انسانی دارای چهار چشم است: دو چشم که با آن دنیا را می بیند و دو چشم که برای دیدن امر آخرت است (چشم بصیرت). وقتی خداوند خیر و نیکی بنده ای را بخواهد دو چشم قلب او را می گشاید تا عیب های خود را ببیند و خود را اصلاح نماید.» (19)
اکنون ما که شیعه علی (ع) و دلباخته ی دیدن جمال بی مثال حضرت مهدی (عج) هستیم، آیا می توانیم با این چشمان آلوده به گناه و معصیت و چشمانی که به هر تصویری چشم دوخته است، جمال دلربای آن حضرت را ببینیم؟! آیا اگر حضرت چنین اجازه ای به ما بدهند، ما از شرمندگی و خجلت نخواهیم مرد؟

گفتم شبی به مهدی اذن نگاه خواهم
گفتا که من هم از تو ترک گناه خواهم

گفتم که روی خوبت از ما چرا نهان است
گفتا تو خود حجابی ورنه رخم عیان است

پی نوشت ها :

1.نهج البلاغه، کلمات قصار شماره ی 417.
2. سوره ی نور، آیه ی 30-31.
3. تفسیر نور الثقلین، ج 2، ص 588؛ تفسیر المیزان، ج 15، ص 116؛ کافی، ج 5، ص 521.
4. مجمع الزوائد، ج 8، ص 63؛ میزان الحکمة، ج 4، ص 3292.
5. همان.
6. مستدرک الوسائل، ج 14، ص 368؛ بحار الانوار، ج 101، ص 28.
7. وسائل الشیعه، ج 20، ص 193.
8. مستدرک الوسائل، ج 14، ص 270.
9. میزان الحکمة، ج 4، ص 3289.
10. تحف العقول، ص 8؛ روضة الواعظین، ص 450.
11. وسائل الشیعه، ج 20، ص 199؛ مستدرک الوسائل، ج 14، ص 273.
12. کافی، ج 5، 553.
13. داستان هایی از نگاه و چشم، ص 205.
14. سوره ی غافر، آیه ی 19.
15. مستدرک الوسائل، ج 14، ص 270؛ بحار الانوار، ج 101، ص 41.
16. بحار الانوار، ج 101، ص 41؛ میزان الحکمة، ج 4، ص 2393.
17. جوامع الحکایات، ص 337.
18. مستدرک الوسائل، ج 14، ص 271؛ کنز العمال، ج 7، ص 338. این روایت از حضرت علی (ع) نیز نقل شده است.
19. بحار الانوار، ج 5، ص 113.

منبع: اخوی، رضا؛ (1356)، مدیریت نگاه: بررسی رابطه نگاه از دیدگاه معارف دینی، قم: بهار دلها، چاپ دوم.