راه‌هاي تمركز حواس خصوصاً در درس خواندن را توضيح دهيد؟

مقدمه:
نور و گرماي خورشيد در حالت عادي آن‌قدر گرم و سوزاننده نيست كه اشياء و افراد را بسوزاند و آتش بزند و لي اگر همين نور را در مقابل صفحه‌اي به نام ذره‌بين (عدسي) قرار دهيم، اشعة پراكنده را بر يك نقطه جمع مي‌كند و همين جمع شدن باعث سوزاندن مي‌شود.
حواس ما هم در حالت پراكندگي و آشفتگي كارآيي چندان ندارد امّا با متمركز كردن آن‌ها مي‌توانيم اعجاب انگيز‌ترين كارها را انجام دهيم. تمركز يكي از زيباترين ابزارهاي كاميابي و موفقيت است كه خالق مهربان به انسان عنايت فرموده. با تمركز مي‌توان عالي‌ترين كمالات معنوي را كسب نمود و بالاخره تمركز توانايي شگفت‌انگيزي به انسان مي‌دهد كه در تصور او نمي‌گنجد.[1]

تعريف:
تمركز حواس، حالتي ذهني و رواني است كه در آن، تمام قواي حسي، رواني و فكري انسان روي موضوعي خاص متمركز مي‌شود و تضمين كنندة امر يادگيري است.[2] به ديگران بيان؛ تمركز يعني عوامل حواس پرتي را به حداقل رساندن.[3] به عبارت ديگر تجمع و تراكم انرژي فقط در يك نقطة معيّن.[4]

موانع:
قبل از بيان راهكارهايي براي تمركز بيشتر، بهتر است موانع تمرکز حواس، بيان گردد چرا که اگر بدانيم اين موانع كدامند با حذف آن‌ها از زندگي خود به تمركز حواس دست مي‌يابيم.
1ـ اجبار و عدم تمايل دروني: در انجام كارها ـ و مخصوصاً مطالعه ـ اگر زور و اجبار در كار باشد و ما انگيزه و تمايل دروني به انجام آن نداشته باشيم نه تنها براي به ثمر رساندن آن تلاش و كوششي نمي‌كنيم، بلكه زياد حواسمان را هم جمع نمي‌كنيم تا كار با دقت و كيفيت عالي صورت بگيرد.
2ـ فشارهاي رواني: اگر براي انجام كار فرصت زياد نداشته باشيم (مثلاً بخواهيم يك كتاب را در شب امتحان بخوانيم و بفهميم) يا توانايي زياد براي حل مسأله در ما نباشد اين عوامل و عوامل ديگري دست به دست هم مي‌دهند و موجب نگراني و اضطراب و به وجود آمدن افكار مختلفِ منفي مي‌گردند كه خود اين‌ها تمركز را از انسان سلب مي‌كنند.
3ـ پراکندگي حواس در اثر حوادث و اتفاقات: همچنين اگر در اثر حوادث و اتفاقاتي توانايي مقابله و برخورد با آن‌ها را نداشته باشيم همان‌ها هم ضد تمركز مي‌باشند.
4ـ عدم به كارگيري صحيح اصول مطالعه و يادگيري: اگر در مطالعه به اصول و قوانين مطالعه و يادگيري آشنا نباشيم همين دليلِ پراكندگي حواس مي‌شود.
5ـ تكثّر و تعدّد فعاليت‌هاي فرد[5]: افرادي كه در ذهن پروژه‌هاي مختلف دارند يا در خارج كارهاي متعدّد براي خود پيش‌بيني كرده‌اند آن‌ها را به سوي پراكندگي سوق مي‌دهد. و خود مي‌دانيد با نداشتن تمركز سرماية عمر و فرصت‌هاي ما به هدر مي‌رود.[6]

راه‌کارهاي عملي افزايش تمرکز
1ـ برنامه‌ريزي و اولويّت‌بندي اهداف و برنامه‌ها: يكي از اقدامات عملي براي مقدمات تمركز اولويّت بندي اهداف و برنامه‌ها مي‌باشد. اين‌كه قلم و كاغذي برداريم و اهداف خود را به صورت اهّم و مهم بنويسيم و براي هر كدام زمان خاص قرار دهيم تا در زمان مخصوص انجام دهيم. اوقات شبانه روز را در يک جدول، زمانبندي کنيم و براي هر زماني، کاري خاص تنظيم نماييم، کلاس، مطالعه، استراحت، عبادت، ورزش و … . حتي براي انديشيدن درباره تخيلات و افکار مزاحم وقتي اختصاص دهيم تا در زمان مطالعه، به سراغمان نيايند. پس از آن‌كه هدف خود را از تحصيل يا مطالعة كتاب مورد نظر روشن ساختيم به سراغ عوامل بعدي مي‌رويم.
2ـ افزايش انگيزه و علاقه در کارها[7]: زياد كردن تمايل و انگيزه نقش بعدي را در تمركز دارد. اگر ما به موضوعي علاقه داشته باشيم و انگيزة انجام آن را داشته باشيم اوّلاً ارادة خود را قوي مي‌كنيم كه آن كار را انجام دهيم و ثانياً همة حواس خود را معطوف آن مي‌كنيم. زياد اين اتفاق افتاده است كه ما فيلم مورد علاقةمان را كه از تلويزيون پخش مي‌شود از قبل براي ساعت نمايش آن برنامه‌ريزي مي‌كنيم و چنان با علاقه به ديدن آن پاي تلويزيون مي‌نشينيم كه اصلاً از حوادث اطرافمان خبردار نمي‌شويم. يا موقعي كه استادِ دلخواهمان به كلاس مي‌آيد چنان مجذوب سخنان وي مي‌شويم كه اصلاً متوجه نمي‌شويم كه فرصت و وقت گذشت و تمام شد. و بسيار اتفاق افتاده است كه ما كتاب رماني را به دست گرفته‌ايم و تا آن را به پايان نرسانده‌ايم بر زمين نگذاشته‌ايم. علّت اين كارها را در يك كلمه خلاصه مي‌كنيم «علاقه».
3ـ اختصاص زمان مناسب براي انجام هر کار: پس از تعيين هدف و افزايش علاقه ـ كه آن ‌هم با زياد شدن علم و شناختمان نسبت به موضوع افزايش مي‌يابد ـ بايد براي انجام كار، مطالعة كتاب يا هر عملي ديگر فرصت به اندازة كافي داشته باشيم تا همان‌طور كه قبلاً ذكر شد موجب نگراني و فشار رواني و … نشود.
4ـ آشنايي با اصول و روش‌هاي مطالعه و يادگيري: بايد با مطالعة كتب، مشاوره با اساتيد و نيز مصاحبه با دوستان موفق خود به اصول يادگيري آشنايي بيشتر پيدا كنيم تا از كارمان استفادة بيشتر بكنيم. در زير به تعدادي از روش‌هاي مناسب براي مطالعه يادگيري اشاره مي‌شود:
ـ همزمان با برداشتن كتاب يك نگاه كلّي به كتاب و مطالب آن و فهرست آن بكنيم.
ـ پس از مطالعة اجمالي كتاب، سؤال طرح نماييم و در زمان مطالعه به دنبال جواب سؤال‌هاي خود باشيم.[8]ـ براي افزايش تمركز سرعت خواندن خود را با سرعت فكر كردن هماهنگ نماييم[9] به تدريج به تندخواني و سريع فهميدن عادت نماييم.
ـ با سؤال كردن، استنباط كردن و مطالب را به زبان خود در آوردن و تجسم كردن[10] دقت خود را افزايش دهيم.
ـ هنگام مطالعه و کلاس از يادداشت برداري استفاده کنيم.
ـ با استفاده از پيش‌مطالعه، مباحثه و انتخاب زمان و مكان مناسب براي مطالعه، تمرکز خود را افزايش دهيم[11].
5ـ به حداقل رساندن فعاليّت‌هاي اضافي: هر فردي در زندگي خود با فعاليت‌هاي مختلف روبرو مي‌شود. لذا فرد بايد فعاليت‌هاي غيرضروري را کنار گذاشته و تمام حواس خود را متمرکز فعاليت‌هاي لازم و ضروري بنمايد. اميرالمؤمنين (ع) مي‌فرمايد: « من اشتغل بغير المهم ضيع الأهم»[12] يعني هرکس به کارهاي مهم بپردازد کارهاي مهم‌تر را از دست خواهد داد. نکته قابل توجه در اين روايت آن است که امام بين مهم و اهم مقايسه مي‌کند. پس کارهاي غير مهم و غير ضروري از دايره مقايسه بيرون است و اصلا نبايد به آنها پرداخت.
6ـ يادداشت کردن افکار مزاحم هنگام مطالعه: قبل از مطالعه كاغذي برداريم و آن‌چه مورد حواس پرتي ما مي‌شود را بنويسيم، هم‌چنين براي اين‌كه ذهن ما مشغول نباشد زماني براي انجام آن طرح‌ها در نظر بگيريم.[13]7. برداشتن اشياي مزاحم: در جايي که درس مي‌خوانيد اعم از مطالعه، مباحثه و نوشتن سعي کنيد عواملي را که حواس شما را به خود مشغول مي‌کنند، از آنجا دور کنيد. يا در محيط ساکت و آرام درس بخوانيد.
8ـ آرامش بخشيدن به ذهن: پي از مطالعه و مباحثه زماني که احساس خستگي مي‌کنيد، در يک محيط آرام و ساکت بنشنيد چشمان خود را ببنديد و چند تا نفس عميق بکشيد و بخشي از عضلات بدن خود را منقبض کنيد و سپس تا مي‌توانيد آن شل نماييد. در تمام اين مدت آرامش و راحتي را در وجود خود احساس کنيد و سپس بخش ديگر از بدن خود را منقبض و سپس منبسط نماييد. اين عمل را به مدت 10 تا 15 دقيقه نسبت به تمام اعضاي بدن خود انجام دهيد. اين عمل به ذهن شما آرامش بخشيده و قدرت تمرکز شما را افزايش مي‌دهد.
9ـ ورزش: براي کساني که مشغول تحصيل هستند ورزش يک امر اساسي است. زيرا بخش عظيمي از فعاليت‌هاي يک محصل در حال عدم تحرک انجام مي‌شوند. اعم از کلاس، مطالعه، مباحثه، نوشتن و امتحان همگي در حال عدم تحرک انجام مي‌شوند. پس داشتن تحرک و ورزش هم براي افزايش تمرکز و هم براي سلامتي و رفع خستگي يک امر لازم و ضروري است.
10ـ خواب کافي: گاهي مشغوليت‌هاي درسي سبب خستگي مي‌شود که آن خود تمرکز فرد را کاهش مي‌دهد. لذا توصيه مي‌شود افراد جوان حد اقل هشت ساعت را در شبانه روز بخوابند. در غير اين صورت تمرکز آنان ريشه در بي‌خوابي و خستگي خواهد داشت.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. منابع پاورقي.
2. روش هاي تسريح در خواندن و درک، محمد حسين حق جو، مرکز فرهنگي انصار المهدي، اول 1377.
3ـ قدرت اراده، چاره کمرويي، دقت، ريموند، دوسن لوران، ترجمه دکتر محمدحسين سروري.
 
پي نوشت ها:
[1] . محمّدي، حيدر؛ تكنولوژي موفّقيت، تهران: هستي نما، اوّل، 1382، ص44 تا 46.
[2] . گروه مؤلّفان، پرسش‌ها و پاسخ‌ها (دفتر7)، قم: پارسايان، اوّل، 1382، صص6 ـ173.
[3] . حورايي، سيّد مجتبي؛ مطالعة موفّق با تمركز، تهران، دكلمه گران، نهم، 1381، ص19.
[4] . تكنولوژي موفّقيت، همان.
[5] . پرسش‌ها و پاسخ‌ها، همان.
[6] . تكنولوژي موفّقيت، همان.
[7] . سيف، علي اكبر؛ روش‌هاي ياد‌گيري و مطالعه، تهران: دوران، دوّم، 1379، ص115.
[8] . روش‌هاي يادگيري و مطالعه، همان، ص119 و مطالعة موفق، همان، ص64ـ59.
[9] . روش‌هاي يادگيري و مطالعه، همان، ص195.
[10] . روش‌هاي يادگيري و مطالعه، همان، ص195.
[11] . همان.
[12] – تصنيف غررالحکم، ص477، ح 10944.
[13] . مطالعة موفق با تمركز، همان، ص73.