راه‌هاي جلوگيري از تكبر و خود بزرگ‌بيني چيست؟

مقدمه
تكبر و خود بزرگ‌بيني، شهرت طلبي و غرور از جمله بيماري‌هاي اخلاقي است كه هم در دنيا و هم در آخرت پيامدهاي منفي و زيانبار براي انسان به همراه دارد. در آيات قرآن و روايات ائمه اطهار ـ عليهم السّلام ـ  به آثار و پيامدهاي اين صفات تصريح شده و آمده است كه انسان‌ها در طول تاريخ به دليل اين صفات پست و نامطلوب به چه مشكلاتي در زندگي فردي و اجتماعي خود دچار شده اند.[1] يكي از بارزترين مصداق‌هاي تكبر و خود بزرگ‌بيني و مبتلا شدن به انحرافات فكري، داستان ابليس است كه در قرآن بارها به آن پرداخته شده و از آن سخن به ميان آمده است. انحرافات فكري در واقع زير بناي اين رذايل اخلاقي است. وقتي خداوند از ملائكه خواست تا در برابر آدم سجده كنند، همه سجده كردند جز ابليس، ابليس مبتلا به تكبر و خود بزرگ‌بيني شده و فكر مي‌كرد كه از نظر خلقت و آفرينش از آدم بهتر است.[2]در واقع زير بناي تكبر و غرور نيز انحرافات فكري است. اين نخستين گناهي است كه در جهان به وقوع پيوست، گناهي كه سبب شد فردي همچون ابليس كه ساليان دراز و به تعبير امير مؤمنان علي ـ عليه السّلام ـ  در خطبة قاصعه شش هزار سال خدا را عبادت كرده بود، به سبب تكبر و غرور و به دليل انحرافات فكري،  تمام عبادات و اعمال او بر باد رفت و از آن مقام والا كه هم نشين با فرشتگان و مقام قرب خدا بود، يكباره سقوط كرد، و درست به همين دليل خدا او را خوار و ذليل و پست گردانيد.
علي ـ عليه السّلام ـ  در اين باره مي‌فرمايد: «الا ترون كيفَ صغَّرهُ الله بتكبُّره و وضعَهُ بترَفّعِهِ فجعله في الدنيا مدحوراً و اعدّلهُ في الآخرةِ سعيراً»[3] آيا نمي‌بينيد چگونه او را خداوند به سبب تكبرش، تحقير كرد و بر اثر غرور و بلند پروازي بي‌دليلش، وي را پست و خوار گردانيد، از همين رو او را در دنيا مطرود ساخت و آتش بر افروختة دوزخ را در آخرت براي او مهيا نمود.
پس تكبر و خود بزرگ‌بيني بزرگ‌ترين گناه محسوب مي‌شود. همان گونه كه علي ـ عليه السّلام ـ  فرمود: «ايّاك و الكبر فانّهُ اعظمُ الذنوب»[4]. از تكبر بر حذر باش؛ زيرا كه آن از گناهان بزرگ است و ريشه اصلي تكبر و خود بزرگ بيني نيز انحراف در عقيده و فكر است. فردي كه فكر مي‌كند بهتر از ديگران است، نسبت به آنها احساس برتري مي‌كند؛ بنابراين بايد ريشه‌ها و عوامل تكبر و خود بزرگ‌بيني و غرور را بشناسيم و اگر خواسته باشيم از بروز اين صفات جلوگيري كنيم يا در خودمان اصلاح نماييم، بايد ريشه‌هاي آن را قطع نماييم.

ريشه‌ها و عوامل تكبر، غرور و خود بزرگ‌بيني
1. اختلال شخصيت:
يكي از عوامل اصلي انحرافات اخلاقي و از جمله تكبر، غرور و خود بزرگ‌بيني ضعف شخصيتي افراد است، افرادي كه از نظر شخصيتي مشكل دارند، به تكبر و خود بزرگ‌بيني مبتلا مي‌شوند.
2. جهل و حماقت:
دومين عاملي كه باعث تكبر و خود بزرگ‌بيني افراد مي‌شود جهل و حماقت انسان است. يعني فردي كه خودش را نشناخته و نمي‌داند كه سراپاي وجود او ضعف و ناتواني است، احساس مي‌كند كه هيچ مشكلي ندارد و بهتر از همگان است. علي ـ عليه السّلام ـ  در اين باره مي‌فرمايد: «التكبر عينُ الحماقة»[5] تكبر خود حماقت و ريشة اصلي آن است. براي آن كه به تكبر و غرور و خود بزرگ‌بيني مبتلا نشويم و در اوج شهرت خودمان ‌را گم نكنيم و مغرور نشويم، بايد به اين نكات توجه داشته باشيم:

راه هاي درمان تكبر
1. خودمان را بشناسيم
خودشناسي و خودنگري يكي از راه‌هاي اصلي درمان تكبر و غرور به حساب مي‌آيد. بايد دو مرحله از هستي خود را هميشه به ياد داشته باشيم.
الف. اينكه چگونه با ضعف و ناتواني از ديار عدم به عالم هستي قدم نهاده‌ايم.
ب. سرانجام زندگي ما به كجا مي‌انجامد و چگونه در دل خاك جاي گرفته، همة توانايي‌ها و دارايي‌هاي ما كه اينك به آنها فخر مي‌كنيم، از ما گرفته مي‌شود.
اگر انسان هميشه به اين دو مرحله از وجود هستي خود توجه داشته باشد، به عجز و ناتواني خود پي مي‌برد و حتي در حال شهرت و مقام نيز به غرور و تكبر مبتلا نمي‌شود؛ بلكه مقام و رياست را از سوي خدا دانسته و سعي مي‌كند در جهت كمال معنوي خود از آن استفاده كند. علي ـ عليه السّلام ـ  مي‌فرمايد: «عَجِبْتُ للمتكبّرِ الّذي كان بالأميس نطفةً و يكونُ غَداً جِيفةً»[6] يعني تعجب مي‌كنم از آدم متكبر، كسي كه ديروز نطفه‌اي بيش نبود و فردا هم مرداري بيش نخواهد بود، و در عين حال تكبر مي‌ورزد.
2. به ياد مرگ باشيم:
ياد مرگ از انحرافات اخلاقي و از جمله تكبر و خود بزرگ‌بيني جلوگيري مي‌كند. علي ـ عليه السّلام ـ  در اين باره مي‌فرمايد: «ضَعُ فَخْرَك و احطُط كِبركَ، و اذكر قبرَكَ»[7] فخر و مباهات را كنار بگذار، تكبر را از خود دور ساز، به ياد قبر خودت باش.
3. به عبادت خدا بپردازيم
يكي ديگر از عواملي كه مي‌تواند از تكبر و غرور حتي در موقعيت‌هاي حساس مانند شهرت و مقام داشتن، جلوگيري كند، عبادت خداست. علي ـ عليه السّلام ـ  در اين باره مي‌فرمايد: «خداوند نماز را جهت منزه ساختن انسان‌ها از تكبر مقرّر داشته است».[8]براي آن كه به غرور و تكبر مبتلا نشويم بايد به خودشناسي و خودسازي بپردازيم. در غير اين دو صورت امكان ندارد كه بتوانيم از اين صفات ناروا در خود جلوگيري كنيم.
نكته ديگر اينكه هر گاه به مقام و موقعيتي دست يافتيم، بايد خودمان را فراموش نكنيم و هميشه به يادمان باشد كه اين مقام و موقعيت براي هميشه باقي نخواهد ماند.
4. زندگينامة انسان‌هاي بزرگي كه با تواضع و فروتني به جاهاي والاي معنوي رسيده‌اند را مورد مطالعه قرار گيرد.
5. تواضع
تواضع ضد تكبر است و هر چه بكوشيم خود را به صفت تواضع نزديك تر كنيم از تكبر دورتر شدهايم امام حسن-عليه السلام- فرمود: «كسي كه عظمت و بزرگي خدا را درك كند، شايسته نيست كه تكبر ورزد و اظهار بزرگي كند؛ بلكه بايد در بر ابر عظمت خدا از خود تواضع نشان دهد. براي ايجاد صفت تواضع و راه هاي آن به كتاب هاي اخلاقي مثل معراج العاده مراجعه شود. از جمله آن كارها اين است كه كارهاي معمول زندگي را شخصاً انجام بدهيم، در كارهاي خانه به اهل خانه كمك كنيم و….

پي نوشت ها:
[1] . مكارم شيرازي، ناصر، اخلاق در قرآن، مدرسه الامام علي ابن ابيطالب ـ عليه السّلام ـ ، چاپ اول، 1377، ج 2، فصل اول.
[2] . بقره/34.
[3] . ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، دار احياء الكتب العربيه، چاپ دوم، ج 13، ص 127.
[4] . شفيعي، سيد محمد، پرورش روح در پرتو چهل حديث، دفتر تبليغات اسلامي، چاپ اول، 1370، ج 1، ص 280.
[5] . همان، ص489.
[6] . مجلسي، بحار الانوار، بيروت، ج 78، ص 94.
[7] . شفيعي، سيد محمد، همان، ص 491.
[8] . همان، ص 492.