راه‌هاي رسيدن به کمال چيست؟

در مورد اين كه كمال انسان چيست، ديدگاه‌هايي متفاوتي وجود دارد، اما آن چه از آيات و روايات استفاده مي‌شود،‌كمال انسان در تقرب به خداوند است؛[1] بنابراين راه رسيدن به كمال نيز اعمال و رفتارهايي است كه انسان را به خداوند نزديك مي‌كند. به هر ميزاني كه انسان بتواند خود را به خدا نزديك كند، به همان اندازه از كمال بهره‌مند خواهد شد.
راههاي رسيدن به كمال
1. ايمان به خدا
اولين چيزي كه باعث مي‌شود انسان در سير تكاملي خود به سوي كمال نهايي‌اش يعني قرب خداي متعال گام بردارد، ‌ايمان است. ايمان روح تمامي اعمال و رفتار شايسته انسان مي‌باشد و بدون ايمان نمي‌توان به سوي كمال حركت نمود. بايد توجه داشت كه ايمان داراي مراتب است. و برخورداري از مراتب بالاتر، ظرفيت وجودي انسان را بالا مي‌برد و او را قرين كمال برتر و عالي‌تر مي‌كند. افرادي كه در مراحل آغازين ايمان قرار دارند و هنوز توان و ارادة كافي براي مقاومت در برابر تمايلات و تن دادن به همه لوازم ايمان ندارند، ممكن است اسير نفس گردند و به لغزش و انحراف و گناه آلوده گردند؛ بنابراين چنين افرادي بايد سعي كنند كه ايمان خويش را از طريق مطالعه و شناخت در مورد خداوند، جهان و نظام آفرينش، و… افزايش دهند. هر اندازه درخت ايمان در وجود انسان بارور شود به همان اندازه به كمال خود نزديك مي‌شود.
2. رعايت تقوا و دوري از گناه
تقوا عبارت است از نگهداري نفس از آن چه انسان را به گناه و انحرافات اخلاقي مي‌كشاند. انساني كه مي‌خواهد به كمال نايل شود، لازم است از اموري كه با هدف او مغايرت دارد، دوري كند. و يگانه عامل پاسدار كه در همه موقعيت‌ها و شرايط زندگي مي‌تواند راهگشا باشد و فرد را از گناه مصون نگه دارد، عامل تقوا است. و از همين جهت است كه در آيات و روايات به تقوا سفارش شده است.[2]3. قطع دلبستگي نسبت به دنيا
براي سيدن به كمال سعي شود تعلق خاطر و دلبستگي به دنيا و ماديات از بين برود و روحيه بي‌اعتنايي به دنيا را در وجود خود پرورش داد اين توجه لازم است كه دلبستگي به ماديات، انسان را از مسير كمال و سعادت منحرف مي‌سازد و روحية معنويت و كمال جويي را از انسان مي‌گيرد لذا در روايتي از امام صادق ـ عليه السّلام ـ آمده است: «رأس كل خطيئةٍ حبُّ الدنيا»[3] دنيا دوستي ريشه تمام گناهان و عامل اصلي سقوط اخلاقي است.
4. ذكر و ياد خداوند
يكي ديگر از عواملي كه در رسيدن به كمال و معنويت نقش دارند، ذكر و ياد خداوند است. خداوند دربارة ذكر مي‌گويد: « يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً»؛ اي كساني كه ايمان آورده‌ايد ذكر خداي را بسيار بگوييد.[4]ذكر خدا عبادتي بزرگ و يكي از مهمترين راههاي خودسازي و دوري از گناه و نيز وسيله رسيدن به كمال محسوب مي‌شود. و مراد از ذكر در اين گونه موارد هم توجه قلبي و هم ذكر لفظي، مي‌باشد.
5. انجام اعمال شايسته
بعد از حصول ايمان و معرفت و تقويت روحية تقوا بايد در عمل صالح و انجام وظيفه تلاش و جديت نمود؛ زيرا به وسيلة عمل صالح ايمان و معرفت كامل تر مي‌شود و تقوا و يقين نمود عيني به خود مي‌گيرد. خداوند مي‌فرمايد: «اليه يصعد الكلم الطيّب و العمل الصالح يرفعه»[5]؛ كلمه نيكوي توحيد به سوي خدا بالا مي‌رود و عمل صالح او را بالا مي‌برد.
اهل معرفت براي رسيدن به كمال و دوري از گناه انجام امور زيرا را توصيه نموده‌اند:
الف. توبه به قصد توبه غسل كن ودر آن حال گناهان خود را در نظر بگير و به خداوند متعال عرض كن: پروردگارا! به سوي تو آمدم و از گناهان توبه كردم و تصميم دارم بعد از اين مرتكب گناه نشوم، و چنان چه بدنم را با آب شستشو مي‌دهم، قلب و نفسم را نيز از اخلاق زشت و گناهان پاك مي‌سازم.
ب. حضور خود را در محضر خدا ببين و سعي كن در همه حال به ياد خدا باشي و هيچ گاه از توجه به او غافل نباش.
ج. تهذيب نفس با تهذيب نفس و تصفية باطن مي‌توان خود را براي رسيدن به كمال و قرب الهي آماده كرد.
د. دوري از پرخوري از پرخوري و شكم پرستي اجتناب كن.
ر. طهارت هميشه با طهارت و با وضو باش.
س. ذكر
ذكر «يا حيّ يا قيّوم يا من لا اله الّا انت» را ورد زبان خود قرار ده و در مواقع فراغت آن را با حضور قلب بخوان. در شبانه روز ساعتي را تعيين كن و ذكر «يا غني يا مغني» را با توجه و حضور قلب بسيار تكرار كن.
ش. تلاوت قرآن
هر روز با حضور قلب مقداري قرآن بخوان و در معاني آيات تدبّر نما.
در پايان لازم به يادآوري است كه اگر در آغاز امر توان و همت انجام همه اين اعمال نيست، مي‌توان از مقدار كم شروع كرد و تدريجاً به آن افزود. رعايت مسائل ياد شده و نيز دستور العمل‌هاي مذكور مي‌تواند زمينة رسيدن به كمال و معنويت و دوري از گناه را براي فرد فراهم سازد.

معرفي منبع جهت مطالعه بيشتر:
 ابراهيم اميني، خودسازي، شفق، چاپ پنجم، 1371.

پي نوشت ها:
[1] . براي مطالعه بيشتر ر.ك: مصباح يزدي، محمد تقي، به سوي خودسازي، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، چاپ اول، 1380، ص 23 ـ 57.
[2] . خداوند مي‌فرمايد: «لباس التقوي ذلك خيرٌ» اعراف/26.
[3] . كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، ج 3.
[4] . احزاب/41.
[5] . فاطر/10.