چکیده

در عصر حاضر در همه کشورهای اسلامی، نوعی بیداری اسلامی پدید آمده است. جهان‌خواران که سودای حاکمیت بر سراسر جهان را در سر می‌پرورانند، از بیداری و وحدت امت اسلامی بیم‌ناک‌اند و آن را مانعی در برابر نقشه‌های خود میشمرند. آنها در تلاش‌اند ضمن جلوگیری از پیشرفت موج بیداری اسلامی، از هر راهی برای انحراف مردم استفاده نمایند. یکی از این راه‌ها، استفاده از جریان‌های انحرافی برای مقابله با جریان بیداری اسلامی است.
امام رضا (علیه السلام) نیز در دوران خود با جریان‌های انحرافی متعددی مواجه بود، که با برخورد مناسب با آنها، مانع از وارد شدن کوچک‌ترین ضربه بر پیکر اسلام ناب شد. این پژوهش بر اساس روش تحلیلی – توصیفی و با بهره‌گیری از منابع موجود، به بررسی دست‌آوردهای بیداری اسلامی و نیز روش‌های مقابله با جریان‌های انحرافی با استفاده از روش تحلیل SWOT پرداخته است.
نتایج این تحقیق، حاکی از آن است که مهم‌ترین نقطه قوت ایران در زمینه توسعه دست‌آوردهای بیداری اسلامی، وجود تحقیقات گسترده در زمینه بیداری اسلامی و پی‌آمدهای آن و نیز اقدامات مستکبران، به خصوص استفاده از جریان‌های انحرافی است که با بهره‌مند شدن از امتیاز وزنی 2/ 63% در جایگاه نخست است. از سوی دیگر، عدم کار فرهنگی اساسی در جذب مردم به مباحث فرهنگی بیداری اسلامی و آگاهی بخشی درباره اقدامات جریان‌های انحرافی با امتیاز وزنی 396% در جایگاه نخست ضعف‌هاست. هم چنین توجه به مسائل روز جریان بیداری اسلامی و مباحث جریان‌های تکفیری و اندیشیدن راهکاری در این زمینه، با امتیاز وزنی 6% در مرتبه اول فرصت‌های موجود جای گرفت. نداشتن برنامه‌ریزی راهبردی، جذاب و رقابتی در برابر برنامه‌های دشمنان و اقدامات جریان‌های انحرافی نیز با امتیاز وزنی 52% در جایگاه نخست تهدیدها قرار دارد.
مهم‌ترین راهبردها در این زمینه عبارتند از: برنامه‌ریزی وایجاد ساختاری جهت بهره‌برداری بهینه از تعدد مؤسسات و پژوهشکده‌ها در راستای حضور شاداب مردم در بیداری اسلامی و آگاه‌سازی آنان از اقدامات جریان‌های انحرافی، اقدامات اساسی برای ارتباط با نخبگان جهان اسلام و ارائه گزارش‌های روشن‌گرانه در زمینه جریان‌های انحرافی و اقدامات آنها، تلاش محلی و ملی برای تبیین مسائل اساسی بیداری اسلامی و ارائه آن به جامعه و تدوین سند چشم‌انداز محلی و ملی و بهره‌گیری از رسانه‌های نوین جهت مبارزه با تهاجم فرهنگی دشمنان علیه بیداری اسلامی، به خصوص اندیشه‌های مطرح شده در این زمینه.

1. مقدمه

در دوران امامت امام رضا (علیه السلام) ، به دلیل علاقه مأمون به مباحث کلامی و فلسفی، علمای بسیاری به این بحث‌ها پرداختند. کاهش فشارها و آزادی بیان در جامعه، موجب ظهور اندیشه‌ها و افکار مختلفی شد و رواج اندیشه‌های انحرافی نیز به اوج خود رسید. امام رضا (علیه السلام) به عنوان امام جامعه شیعی و بر اساس وظیفه ای که برای هدایت امت بر عهده داشت، باید با این افکار و جریان‌های انحرافی مبارزه می‌نمود. از این رو، آن حضرت ضمن تبیین افکار و جریان‌های انحرافی موجود برای (مردم، با این جریان‌ها به مبارزه پرداخت. (1
پس از شهادت امام کاظم (علیه السلام) برخی بر اثر دنیاخواهی، توطئه جدیدی بر ضد شیعه و امامان معصوم (علیه السلام) به اجرا گذاشتند که می‌توانست در راستای سیاست شوم عباسیان مبنی بر محو نقش آفرینی امامان شیعه از صحنه اجتماع قرار گیرد. طراحان این توطئه که از شیعیان حضرت کاظم (علیه السلام) نیز به شمار می‌آمدند، چنین شایعه کردند که امام کاظم (علیه السلام) به شهادت نرسیده و او همان قائم آل محمد است که غیبت نموده. این جریان که به واقفیه شهرت یافتند، موجب انحراف جمع زیادی از شیعیان شدند.
از دیگر افکار انحرافی رایج در دوره امام رضا (علیه السلام) ، باور جبرگرایی بود. این تفکر مبتنی بر این بود که انسان نقشی در امور ندارد و هر چه اتفاق می‌افتد، از سوی خداوند است. در مقابل جریان جبرگرایی، مفوّضه بودند که اعتقاد داشتند خداوند نقشی در اداره عالم ندارد و او اختیار امور را به انسان، تفویض و واگذار کرده است. دیگر جریان انحرافی عصر امام رضا (علیه السلام)، غلات بودند که نسبت به اهل بیت (علیه السلام) دچار غلو شدند. هر یک از این فرق و جریان‌های انحرافی با استفاده از شرایط حاکم بر جامعه آن روز، آزادانه به فعالیت می‌پرداختند. در این وضعیت، امام رضا (علیه السلام) با اتخاذ راهبردی همه جانبه، فعالیت‌های هر کدام از آنها را به تناسب، پاسخ گفت و رسالت الهی خویش در هدایت فکری جامعه را به بهترین نحو، ایفا فرمود. رویکرد آن حضرت در برابر این جریان‌های فکری انحرافی، می‌تواند الگویی مناسب برای مقابله با جریان‌های انحرافی در همه اعصار و از جمله عصر حاضر باشد.
این پژوهش بر اساس روشی تحلیلی – توصیفی و با بهره‌گیری از منابع موجود، به بررسی دست‌آوردهای بیداری اسلامی و نیز روش‌های مقابله با جریان‌های انحرافی پرداخته است. در این تحقیق با استفاده از روش تحلیل SWOT، به تعیین نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها در زمینه بیداری اسلامی و مقابله با جریان‌های انحرافی اقدام شده است. در ادامه بر اساس نظر کارشناسان و مصاحبه شوندگان، وزن هر گزینه تعیین و در نهایت با ادغام مهم‌ترین آنها، راهبردهای اساسی جهت جذب حداکثری مردم به مباحث بیداری اسلامی در کشور و نیز مقابله با اقدامات منفی جریان‌های انحرافی، معرفی گردیده است. جامعه آماری این پژوهش، در بردارنده 800 نفر از اساتید دانشگاهی و حوزوی است که بر اساس فرمول کوکران، به 250 نفر تقلیل یافته است. هم‌چنین روایی نتایج تحقیق حاضر بر اساس نظرات کارشناسان، تأیید شده و پایایی آن نیز بر اساس فرمول کرونباخ و میزان 789/. به اثبات رسیده است.

2. نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها

تحلیل SWOT به منظور شناسایی و بررسی عوامل مؤثر درونی (نقاط قوت و ضعف) و عوامل تأثیرگذار بیرونی (فرصت‌ها و تهدیدها) بر میزان توسعه فرهنگ بیداری اسلامی در بین مردم کشور و آگاهی بخشی در زمینه اقدامات جریان‌های انحرافی به کار برده می‌شود. (2) در حقیقت از این روش به عنوان ابزاری جهت شناسایی مسائل استراتژیک و ارائه راهبردها و استراتژی های مناسب، استفاده می‌گردد.
ما ابتدا با سنجش محیط داخلی و محیط خارجی، فهرستی از نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدات را شناسایی کرده‌ایم و سپس به وسیله نظرخواهی از مردم، مسئولان و کارشناسان، جهت برطرف نمودن یا تقلیل نقاط ضعف و تهدیدها و تقویت و بهبود نقاط قوت و فرصت‌های موجود در ارتباط با جذب مردم به مباحث بیداری اسلامی، پیشنهادها و راهکارهای مناسب را ارائه نموده‌ایم. (3)

الف – احادیث رضوی و عوامل داخلی مؤثر بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مقابله با جریان‌های انحرافی در بین مردم

مسلمانان پس از رحلت رسول اعظم (صلی الله علیه و آله وسلم) و با توسعه سرزمین‌های اسلامی، به فرقه‌های گوناگون تقسیم شدند و به تدریج انحرافاتی در عقاید آنها پدیدار شد. ائمه (علیه السلام) که جانشینان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در میان امت اسلامی بودند، به مقابله با این انحرافات پرداختند و در زمان‌های مناسب، عقاید نادرست ایشان را بیان فرمودند. امام رضا (علیه السلام) که در دوران خلافت مأمون، در پایتخت زندگی می‌کرد، با فرقه‌های مختلفی مواجه بود که از جمله آنها فرقه‌های واقفیه، غلات، متصوّفه، معتزله جبریون و مفوّضه بودند.
در این قسمت با استفاده از ماتریس ارزیابی داخلی، روابط بین موضوعات مختلف شناسایی و ارزیابی و راه حل‌هایی برای آنها ارائه شده است. هم‌چنین سه مقوله استراتژی‌های موجود، عملکردها و منابع، مورد بررسی قرار گرفته و تحت عنوان نقاط قوت و نقاط ضعف به شرح ذیل تقسیم‌بندی شده است:
جدول 1: نقاط قوت

جدول 2: نقاط ضعف

ب- عوامل خارجی مؤثر بر روند شناسایی جریان های انحرافی و مبارزه با آنها
هدف این مرحله، کند‌و‌کاو آثار محیط خارجی بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مبارزه با جریان‌های انحرافی جهت‌ شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهایی است که جامعه و مردم در این زمینه با آن مواجه‌اند. در این راستا باید گفت که فرصت‌ها، مجموعه امکانات و قابلیت‌هایی است که از خارج از محیط ناحیه و به طور مستقیم یا غیر مستقیم بر عملکرد مؤسسات فرهنگی و مسئولان، مؤثر واقع می‌شوند. هم چنین تهدیدها مجموعه عوامل خارج از ناحیه محسوب می‌شوند که در عدم کارایی این نواحی تأثیرات مستقیم یا غیر مستقیم دارند.
بر اساس مطالعات انجام شده و بررسی وضعیت پیرامون کشور، مجموعه فرصت‌ها و تهدیدهای موجود و مؤثر بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مبارزه با جریان‌های انحرافی در بین مردم کشور به صورت زیر قابل ترسیم است:
جدول 3: فرصت ها

جدول 4: تهدیدها

تجزیه و تحلیل عوامل مؤثر بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مقابله با جریان‌های انحرافی در بین مردم
برای تجزیه و تحلیل نهایی، جدولی تشکیل دادیم که بر اساس عوامل داخلی و عوامل خارجی، دارای چهار ستون در بردارنده وعوامل، وزن، درجه‌بندی و امتیاز وزنی است. در ستون یک (عوامل خارجی و داخلی)، مهم‌ترین نقاط قوت و ضعف و فرصتها و تهدیدهای فراروی سیستم را بر می‌شماریم.
در ستون دو (وزن)، به هر یک از این عوامل، براساس اثر احتمالی آن بر موقعیت استراتژیک فعلی سیستم، وزنی از صفر (بی‌اهمیت‌ترین) تا یک (مهم‌ترین) می‌دهیم. هر چقدر وزن بیشتر باشد، تأثیر عامل بر موقعیت کنونی و آینده سیستم بیشتر خواهد بود. (جمع ستون دو بدون توجه به تعداد عوامل، 1 است.)
در ستون سه (درجه‌بندی) براساس اهمیت و موقعیت کنونی سیستم، به هر عامل امتیازی از 1 (ضعیف) تا 5 (بسیار خوب) می‌دهیم. این درجه‌بندی نشان می‌دهد که سیستم چگونه به هر یک از عوامل خارجی پاسخ می‌دهد.
در ستون چهار (امتیاز وزنی) وزن را در درجه هر عامل (ستون 2 ضرب در ستون 3) ضرب می‌کنیم تا به این وسیله، امتیاز وزنی آن به دست آید. به این ترتیب برای هر عامل، یک امتیاز وزنی از 1 تا 5 مشخص می‌شود که به طور میانگین، این امتیاز عدد 3 است.
سرانجام، امتیازات وزنی تمام عوامل خارجی و داخلی در ستون 4 را به طور جداگانه با یک دیگر جمع می‌زنیم و امتیاز وزنی را محاسبه می‌کنیم، امتیاز وزنی کل نشان می دهد که سیستم چگونه به عوامل و نیروهای موجود و بالقوه در محیط بیرونی‌اش پاسخ می‌دهد. همیشه متوسط امتیاز وزنی کل در سیستم در زمینه‌ای خاص، عدد 3 است (4) است و چنانچه بالاتر از آن باشد، اهمیتش بیشتر است و اگر کمتر از آن باشد، از اهمیت و تأثیرگذاری کمتری برخوردار است.

الف – نتایج تجزیه و تحلیل عوامل داخلی مؤثر بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مبارزه با جریان‌های انحرافی در بین مردم (IFAS)

برای سازماندهی عوامل داخلی در قالب نقاط قوت و ضعف فراروی سیستم، با استفاده از عوامل درجه‌بندی و با توجه به اهمیت هر یک از این نقاط، میزان تأثیرگذاری آنها بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مبارزه با جریان‌های انحرافی در بین مردم، در قالب جداول زیر، محاسبه شد:
جدول 5: نتایج تجزیه و تحلیل عوامل داخلی (نقاط قوت)

از دیدگاه کسانی که مورد سؤال قرار گرفتند، مهم‌ترین نقطه قوت ایران در زمینه توسعه فرهنگ بیداری اسلامی در بین مردم عبارت است از «تحقیقات گسترده در زمینه بیداری اسلامی و پی‌آمدهای آن و نیز اقدامات مستکبران، به خصوص استفاده از جریان‌های انحرافی در کشور» که با بهره‌مند شدن از امتیاز وزنی 2/63/. در جایگاه نخست جای می‌گیرد. در حال حاضر جریان استکبار از هر ابزاری برای مخدوش کردن چهره واقعی اسلام و رو در رو قرار دادن جریان‌های مختلف اسلامی، استفاده می‌کند که کشورهای اسلامی و به خصوص ایران باید با اندیشیدن تدابیر مختلف، به مقابله با این رویکرد بپردازد.
عامل «برگزاری مراسم‌ها و همایش‌های ملی و بین المللی در راستای شناساندن هر چه بهتر جریان‌های انحرافی» با امتیاز وزنی 8/56/.، جایگاه دوم در میان نقاط قوت را به خود اختصاص می‌دهد که این امر می‌تواند به شناساندن اهداف بیداری اسلامی و نیز چهره ناشایسته جریان‌های انحرافی بینجامد. امام رضا (علیه السلام) نیز در مورد علی بن ابی حمزه بطائنی (از مؤسسان فرقه واقفیه) می‌فرماید: «یا علی! أنت و أصحابک شبه الحمیر.» (5) تشبیه به الاغ، از تعبیرهای تندی است که امام برای فرقه واقفیه به کار می‌برد.
عامل «وجود امکانات فرهنگی و اقتصادی و نیروی انسانی و نخبه در سطح کشور در راستای مبارزه با جریان‌های انحرافی» با امتیاز وزنی 52/. در جایگاه سوم نقاط قوت قرار گرفته است. در دوران امام رضا (علیه السلام) نیز گروهی از نخبگان سیاسی با حفظ عقاید و باورهای شیعی خود، در دربار حکومت وقت حاضر می‌شدند و امور و اوضاع سیاسی را به نفع شیعیان کنترل می‌کردند؛ مانند محمدبن اسماعیل بن بزیع از اصحاب مخصوص ائمه (علیه السلام) که او جزو وزرای دربار عباسی نیز بود، اما این سمت هیچ‌گاه سبب جدایی او از اهل بیت (علیه السلام) نشد. از همین رو او را از جمله یاران خاص امام رضا (علیه السلام) و امام جواد (علیه السلام) ذکر کرده‌اند. (6)
جدول 6: نتایج تجزیه و تحلیل عوامل داخلی (نقاط ضعف)

در جدول شماره 6 مشاهده می‌گردد که «عدم کار فرهنگی اساسی برای جذب مردم به مباحث فرهنگی بیداری اسلامی و آگاهی بخشی درباره اقدامات جریان‌های انحرافی» با امتیاز وزنی 396/. در جایگاه نخست نقاط ضعف قرار دارد. در این رابطه باید ریشه‌های توجه و عدم توجه مردم به مسائلی از قبیل بیداری اسلامی شناسایی شود تا بتوان بر اساس آن، به کار فرهنگی در سطح خانواده، مدرسه، دانشگاه و پس از آن پرداخت.
عامل «توجه محدود مسئولان و الگوهای جامعه به مسائل روز و تحولات جاری بیداری اسلامی و جریان‌های انحرافی» با امتیاز 36/. جایگاه دوم در میان نقاط ضعف را به خود اختصاص داده است. «تهاجم فرهنگی دشمنان با بهره جستن از جریان‌های انحرافی و تلاش در جهت بسط تفکر آنها» نیز با امتیاز وزنی 32/. در جایگاه سوم نقاط ضعف قرار دارد. این امر نشان از آن دارد که دشمنان اسلما و ایران در نظر دارند برای غلبه بر این مردم و مملکت، روحیه بیداری، ایثار، رشادت و ولایت مداری برخاسته از فرهنگ بیداری اسلامی را از مردم بگیرند. به همین دلیل، آنها اقدامات مخرّب فرهنگی را علیه کشور در پیش گرفته‌اند و با استفاده از ابزارهای پیشرفته و عقاید گروه‌ها و جریان‌های انحرافی، به جنگ مؤلفه‌های اساسی فرهنگ بیداری اسلامی رفته‌اند که لازم است مسئولان نیز با اتخاذ تدابیر تدافعی مشخص، این اقدامات را خنثی نمایند.

ب- نتایج تجزیه و تحلیل عوامل خارجی مؤثر بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مبارزه با جریان‌های انحرافی در بین مردم (EFAS)

برای سازماندهی عوامل خارجی در قالب فرصت‌ها و تهدیدهای فراروی سیستم، با استفاده از عوامل درجه بندی و با توجه به اهمیت هر یک از فرصت‌ها و تهدیدها، میزان تأثیرگذاری آنها بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی در بین مردم در ایران، محاسبه و به شرح جداول ذیل تعیین گردید:
جدول 7: نتایج تجزیه و تحلیل عوامل خارجی (فرصت‌ها)

چنانچه مشاهده می‌گردد گزینه «توجه مسئولان به مسائل روز جریان‌های انحرافی و اندیشیدن تدبیری در این زمینه» با امتیاز وزنی 6/.، در رتبه اول فرصت‌های موجود، قرار دارد. هم چنین «فراهم آوردن شرایط حضور مردم در مباحث بیداری اسلامی و جریان تکفیری و مناظره و مباحثه رودررو و با واسطه» با امتیاز وزنی 52/. در رتبه بعدی جای می‌گیرد.
در دوران امام رضا (علیه السلام) نیز گفت و گو و مناظره با سران جریان‌های انحرافی از مهم‌ترین اقدامات آن حضرت در خنثی کردن اقدامات جریان‌های انحرافی بود، زیرا گفت و گو و مناظره، حقیقت را بر همگان آشکار می‌کند. در آن دوران، جامعه مملو از آرا و نظریات مختلف جریان‌های انحرافی بود. دو گروه معتزله واهل حدیث در برپایی این جنجال‌های فکری، بیشترین سهم را داشتند. جریان انحرافی معتزله که بزرگ‌ترین فرقه کلامی در عصر امام بود، بیشترین مناظرات را با امام داشت و افراد زیادی از این فرقه، از جمله سلیمان مروزی و یحیی بن ضحاک سمرقندی با ایشان مناظره کردند. (7)
عامل «استفاده از ترفندهای سیاسی جهت به انزوا کشاندن جریان‌های انحرافی و تلاش برای ممانعت از ارتباط کشورهای مسلمان با جریان‌های انحرافی» نیز با امتیاز وزنی 48/. در جایگاه سوم فرصت‌ها قرار دارد. باید از تمامی امکانات مادی و سیاسی برای به انزوا کشیدن جریان‌های انحرافی در صحنه بین‌المللی استفاده شود. در روایتی آمده است: پس از پذیرش ولایت عهدی مأمون از سوی امام رضا (علیه السلام)، فردی خارجی نزد ایشان آمد، در حالی که با خود زهری داشت تا ایشان را مسموم کند. وی با عصبانیت به امام گفت: «شما که فرزند پیامبرید، چگونه به خود اجازه می‌دهید با این کافران همکاری کنید؟!» حضرت در پاسخ فرمود
آیا داستان حضرت یوسف (علیه السلام) را در قرآن نخوانده ای، آن جا که حضرت یوسف (علیه السلام) به عزیز مصر می‌فرماید: (قَالَ اجْعَلْنِی عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ‌ ) (8) آیا عزیز مصر کافر نبود؟ آیا حضرت یوسف پیامبر خدا نبود؟
سپس امام رضا (علیه السلام) قسم یاد می‌کند که از روی اکراه، همکاری با مأمون را پذیرفته است. مرد خارجی با شنیدن این توضیحات، به امام ایمان می‌آورد و از سلک خوارج، خارج می‌شود. (9)
امام رضا (علیه السلام) با تکیه بر آیات قرآن کریم، اصحاب را از مجالست و هم‌نشینی با جریان‌های انحرافی منع می‌فرمود، چنان که در روایتی می‌خوانیم:
عن محمّد بن عاصم قال: سمعت الرضا (علیه السلام) یقول: «یا محمدبن عاصم! بلغنی أنک تجالس الواقفة؟» قلت: نعم جعلت فداک أجالسهم و أنا مخالف لهم. قال: «لا تجالسهم، فإن الله عز و جل یقول: «وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آیَاتِ اللَّهِ یُکْفَرُ بِهَا وَ یُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلاَ تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ » (10) یعنی بالآیات الأوصیاء الذین کفروا بها الواقفة». (11)
جدول 8: نتایج تجزیه و تحلیل عوامل خارجی (تهدیدها)

در جدول 8 مشاهده می‌گردد که «نداشتن برنامه راهبردی، جذاب و رقابتی در برابر برنامه‌های جذاب دشمنان و اقدامات جریان‌های انحرافی» با امتیاز وزنی 52/. در جایگاه نخست تهدیدها قرار دارد. دشمنان در حال حاضر هر نوع ابزاری را برای دفع مردم از مباحثی هم چون بیداری اسلامی به کار می‌گیرند و در این راستا از گروهک‌های انحرافی نیز حمایت همه جانبه می‌کنند. چنانچه تدبیری اساسی در برابر این رویه صورت نگیرد، شاهد اثرات ناگواری بر کشور و مردم خواهیم بود
عامل «سوء استفاده جریان‌های انحرافی از برخی اقدامات کشورهای اسلامی و جریان‌های سیاسی برای ایجاد انحراف فکری و تزلزل در جامعه اسلامی» نیز با امتیاز 48/. در جایگاه دوم قرار گرفته است. هم چنین «بهره نگرفتن از نظر و دیدگاه مردم در این زمینه» با امتیاز وزنی 44/. در رتبه سوم تهدیدها قرار دارد.

ج- تجزیه و تحلیل عوامل استراتژیک

در این مدل، با استفاده از جدول‌های تجزیه و تحلیل عوامل داخلی و خارجی و ترکیب آنها، مهم‌ترین عوامل استراتژیک در توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مبارزه با جریان‌های انحرافی در بین مردم کشور، ارائه گردیده است. در واقع با تجزیه و تحلیل عوامل استراتژیک، برنامه ریزانی که تصمیم‌های استراتژیک را اتخاذ می‌کنند، می‌توانند نقاط قوت، نقاط ضعف، تهدیدها و فرصت‌ها را به تعداد کمتری از عوامل محدود نمایند. این کار با بررسی دوباره وزن هر یک از عوامل موجود در جدول‌های تجزیه و تحلیل عوامل داخلی و خارجی، انجام گرفته است. سنگین‌ترین عوامل موجود در این جدول از حیث وزن، باید به جدول تجزیه و تحلیل عوامل استراتژیک منتقل شوند. این مهم در خصوص عوامل استراتژیک تأثیرگذار بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی در بین مردم کشور، در جدول زیر خلاصه شده است:
جدول 9: تجزیه و تحلیل عوامل استراتژیک (SFAS)

4.تدوین راهبردها

اینک با تداخل هر یک از عوامل بر یکدیگر، به تدوین راهبردهای مختلف رقابتی / تهاجمی (so)، تنوع (st)، بازنگری (wo) و راهبردهای تدافعی (wt) می‌پردازیم

(so) الف – راهبردهای رقابتی / تهاجمی

در این راهبردها، تمرکز بر نقاط قوت درونی و فرصت‌های بیرونی است. راهبردهای رقابتی / تهاجمی عبارت‌اند از
1. انجام برنامه‌ریزی و ایجاد ساختاری اساسی جهت بهره‌برداری بهینه از تعدد مؤسسات، کانون‌ها و پژوهشکده‌ها در راستای حضور شاداب مردم در جلسات و مباحث بیداری اسلامی و جریان‌های انحرافی و اقدامات اساسی برای ارتباط با نخبگان جهان اسلام و ارائه گزارش‌های روشن‌گرانه در زمینه جریان‌های انحرافی و اقدامات آنها، چنان که امام رضا (علیه السلام) پیوسته با خواص جامعه در ارتباط بود و با جلسات یا مکاتبات، آنها را هدایت و راهنمایی می‌فرمود، زیرا در جامعه شیعه آن عصر، خواص در هدایت مردم نقش اساسی داشتند. از طرفی رواج اندیشه‌ها و جریان‌های انحرافی نیز به گونه‌ای بود که خواص جامعه را نیز تحت تأثیر قرار می‌داد. بنابراین امام از طرق مختلف، به ارشاد خواص می‌پرداخت
یونس بن عبدالرحمن در طی نامه‌ای از امام سؤال می‌کند: «آیا در حضرت آدم چیزی از جوهریت پروردگار بود؟» امام در جواب می‌فرماید: «صاحب این اعتقاد چیزی از سنت پیامبر اکرم ندارد و او زندیق است». (12) در این روایت می‌بینیم که امام به خوبی متوجه می‌شود این سؤال یونس، متأثر از اندیشه فرقه‌ای خاص به نام حلولیه است که به حلول جوهر نورانی در ائمه و پیامبر قائل بود و این اعتقاد، به در نظر گرفتن مقام ربوبی و الوهی برای ائمه منجر شد. (13)
2. بهره‌گیری از امکانات کشور در راستای اقدامات فرهنگی – سیاسی و شناسایی جریان‌های انحرافی و مقابله با آنها. امام رضا (علیه السلام) در گفت‌و‌گویی شخصیت محمدبن فرات را برای یکی از اصحابش ترسیم نموده، از او می‌خواهد که جامعه شیعه را از شخصیت انحرافی او آگاه نماید
عن یونس قال: قال لی أبوالحسن الرضا (علیه السلام): «یا یونس! أما تری إلی محمدبن الفرات و ما یکذب علی؟» فقلت: أبعده الله و أسحقه وأشقاه! فقال: «قد فعل الله ذلک به، أذاقه الله حر الحدید کما أذاق من کان قبله ممن کذب علینا. یا یونس! إنما قلت ذلک لتحذر عنه اصحابی و تأمرهم بلعنه و البراءة منه، فإن الله بریء منه». (14)
3. انجام اقدامات اساسی و زیربنایی جهت ارائه مسئولیت به مردم در مباحث بیداری اسلامی و مقابله با اقدامات جریان‌های انحرافی و برگزاری مراسم‌های گوناگون و اهمیت دادن به آنها.
(st)ب- راهبردهای تنوع $
تنوع بخشی بر نقاط قوت درونی و تهدیدهای بیرونی، متمرکز و شامل موارد زیر است1. استفاده صحیح از فضا و نیروی انسانی برای انجام اقدامات فرهنگی، به خصوص تدوین راهبرد دفاعی در برابر اقدامات ضد فرهنگی دشمنان و جریان‌های انحرافی علیه معنویت و بیداری اسلامی؛
2. توجه به مبحث هویت اساسی مردم، کنه مباحث بیداری اسلامی و جریان‌شناسی گروه‌های انحرافی و نیز استفاده از نظر مردم در این مسائل و تلاش جهت ارتباط با نخبگان جهان اسلام و ارائه گزارش‌های روشن‌گرانه در زمینه جریان‌های انحرافی و اقدامات آنها و رد عقاید باطل شان؛ به عنوان نمونه، امام رضا (علیه السلام) در مجلسی به رد عقاید برخی از جریان‌های انحرافی پرداخته، آنها را مورد لعن قرار می‌دهند
عن الحسین بن خالد الصیرفی قال: قال أبوالحسن الرضا (علیه السلام): «من قال بالتناسخ فهو کافر.» ثمّ قال: «لعن الله الغلاة الا کانوا یهودیاً، الا کانوا نصاری، الا کانوا قدریة، الا کانوا مرجئة، الا کانوا حروریّة!» ثمّ قال: «لا تقاعدوهم و لا تصادقوهم و ابرؤا منهم بریء الله منهم». (15)
(wo) ج – راهبردهای بازنگری $
در این راهبردها ضمن تأکید بر نقاط ضعف درونی، سعی بر بهره‌گیری از فرصت‌های بیرونی جهت افزایش توجه مردم به مباحث بیداری اسلامی است. این راهبردها در برگیرنده موارد زیرند
1. برنامه‌ریزی مسئولان برای مقابله از اقدامات فرهنگی و سیاسی جریان‌های انحرافی؛
2. بهره‌گیری از مردم و نظریات آنان در مسائل مختلف فرهنگی – سیاسی و بیان روشن‌گرانه عقاید ناب محمدی و تفکرات منحرف جریان‌های انحرافی. در نامه‌ای که یونس بن عبدالرحمن به امام رضا (علیه السلام) می‌نویسد، به خوبی روشن است که امام با باورهای کلامی فرقه‌های انحرافی مبارزه می‌فرماید و عقاید و باورهای کلامی صحیح را در اختیار اصحاب قرار می‌دهد:
عن یونس بن بهمن قال: قال لی یونس: اکتب إلی أبی الحسن (علیه السلام) فاسأله عن آدم، هل فیه من جوهریة الله شیء؟ قال: فکتب إلیه، فأجابه: «هذه المسئله مسئلة رجل علی غیر السنة». فقلت لیونس، فقال: لا یسمع ذا أصحابنا فیبرئون منک. قال: قلت لیونس: یبرئون منی أو منک. (16)

(wt)– راهبردهای تدافعی

این راهبردها بر رفع آسیب‌پذیری مشارکت مردم در مباحث معنوی و به خصوص مباحث، جلسات و پژوهش‌های بیداری اسلامی تأکید دارند و :عبارتند از
1. تلاش محلی و ملی برای کاهش نرخ تورم، بیکاری، فقر و مشکلات اقتصادی و اجتماعی و ایجاد روحیه‌ای شاد برای مردم و کاهش استرس ذهنی آنها برای حضور در این مباحث و جلسات؛
2. تدوین سند چشم‌انداز محلی و ملی و بهره‌گیری از رسانه‌های نوین جهت مبارزه با تهاجم فرهنگی دشمنان و جریان‌های انحرافی علیه معنویت و بیداری اسلامی و تلاش برای ارائه چهره واقعی اسلام ناب محمدی. امام رضا (علیه السلام) نیز در نظر داشت علاقه پرشور مردم را به موضع گیری در صراط تشیع اعتقادی تبدیل نماید و به مردم و علمای دیگر مکاتب اسلامی بفهماند که علاقه و شعار، کافی نیست و تنها از طریق اهل بیت می‌توان به اسلام ناب و اصیل دست یافت. با نگاهی به روایات عیون أخبار الرضا، در می‌یابیم که آن حضرت، غالب روایات خود را با حفظ سلسله سند از امامان قبل خود تا امام علی (علیه السلام) و پیامبر نقل فرموده و با این روش، تشیع اعتقادی را تأیید نموده است. ایشان هیچ گاه از تشیع سیاسی، مانند زیدیه، اسماعیلیه، فطحیه، حمایت نمی‌شود. (17)

نتیجه‌گیری

در دنیای اسلام همواره در مسیر خود با اقدامات مغرضانه گروهک‌های انحرافی و جریان‌های فکری مخالف، مواجه بوده است و این اقدامات، آسیب‌های فراوانی را بر پیکره اسلام اصیل وارد نموده است. در دوره امامت امام رضا (علیه السلام)، رواج جریان‌های انحرافی به دلایل سیاسی، فرهنگی، علمی، اجتماعی، اقتصادی به اوج خود رسید. فرقه‌های واقفیه، غلات، مفوّضه، جبریون، معتزله، زیدیه، متصوّفه و خوارج را می‌توان از جمله جریان‌های انحرافی در جامعه اسلامی آن روز برشمرد
با بررسی و مطالعه کلیه اسناد و مدارک موجود در این زمینه، به ویژه کتاب‌های رجالی و روایات امام رضا (علیه السلام)، می‌وان نحوه برخورد امام با جریان‌های انحرافی جامعه را در محورهای ذیل خلاصه نمود: گفت و گو و مناظره با سران جریان‌های انحرافی، پرورش نخبگان علمی، فرهنگی و سیاسی، ارتباط با خواص جامعه و دفع شبهات آنان، ترویج تشیع اعتقادی، اعلام فهرست مراجع علمی مورد تأیید، معرفی پایه‌گذاران و مروّجان جریان‌های انحرافی و بیان عمق انحراف آنها، مبارزه با انتشار تردیدها و تشکیک‌های دشمن، استفاده از اصل تحریم، ترویج عقاید و باورهای کلامی صحیح، رد عقاید و باورهای نادرست جریان‌های انحرافی، تفسیر صحیح قران کریم، ترویج فرهنگ مهدویت و استفاده از اصل کرامت. (18)
در حال حاضر نیز دنیای اسلام با جریان‌های انحرافی متعددی مواجه است که لازم است در برابر آنها، اقدامات تدافعی ویژه ای را به کار گرفت. در تحقیق حاضر، این نتایج حاصل گشت: مهم‌ترین نقطه قوت ایران در زمینه توسعه دست‌آوردهای بیداری اسلامی و مبارزه با جریان های انحرافی، «وجود تحقیقات گسترده در زمینه بیداری اسلامی و پی‌آمدهای آن و نیز اقدامات مستکبران، به خصوص استفاده از جریان‌های انحرافی» است که با بهره‌مند شدن از امتیاز وزنی 2/63/. در جایگاه نخست جای می‌گیرد. «عدم کار فرهنگی اساسی برای جذب مردم به مباحث بیداری اسلامی و آگاهی بخشی درباره اقدامات جریان‌های انحرافی» با امتیاز وزنی 396/.، جایگاه نخست نقاط ضعف را به خود اختصاص می‌دهد
هم چنین «توجه مسئولان به مسائل روز جریان‌های انحرافی و اندیشیدن تدبیری در این زمینه» با امتیاز وزنی 6/. بالاترین امتیاز وزنی را از آن خود کرده، در رتبه اول فرصت‌های موجود قرار می‌گیرد. «نداشتن برنامه راهبردی، جذاب و رقابتی در برابر برنامه‌های جذاب دشمنان و اقدامات جریان‌های انحرافی» نیز با امتیاز وزنی 52/. در جایگاه نخست تهدیدها قرار دارد
مهم‌ترین راهبردها در این زمینه عبارتند از: «انجام برنامه ریزی و ایجاد ساختاری اساسی جهت بهره‌برداری بهینه از تعدد مؤسسات، کانون‌ها و پژوهشکده‌ها در راستای حضور شاداب مردم در جلسات و مباحث بیداری اسلامی و جریان‌های انحرافی و اقدامات اساسی برای ارتباط با نخبگان جهان اسلام و ارائه گزارش‌های روشن‌گرانه در زمینه جریان‌های انحرافی و اقدامات آنها»، «بهره‌گیری از امکانات کشوری در راستای اقدامات فرهنگی – سیاسی و شناسایی جریان‌های انحرافی و مقابله با آنها» و «تدوین سند چشم‌انداز محلی و ملی و بهره‌گیری از رسانه‌های نوین جهت مبارزه با تهاجم فرهنگی دشمنان و جریان‌های انحرافی علیه معنویت و بیداری اسلامی»

پی‌نوشت‌ها:

1. صغری لک‌زایی و زهرا قاسم نژاد، «گونه‌شناسی برخورد امام رضا (علیه السلام) با جریان‌های انحرافی جامعه اسلامی»، مجله انتظار موعود، شماره 38، ص 2
2. T.L.Wheelen. & J. D Hunger, strategic managementand business policy, p 341
3. جعفر کریمی و محمد رضا محبوب‌فر، تکنیک‌ها و مدل‌های برنامه‌ریزی توریسم، ص 93
4. جی دیوید هانگر و توماس ال ویلن، مبانی مدیریت استراتژیک، ص 92-90
5. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص 403
6. نجاشی، الرجال، ص 330
7. سیدمحمد مرتضوی، نهضت کلامی در عصر امام رضا (ع)، ص 253
8. یوسف، آیه‌ی 55
9. بحارالانوار، ج12، ص 267
10. نساء، آیه 140
11. بحارالانوار، ج48، ص 264
12. بحارالانوار، ج25، ص 293
13. محمدجواد مشکور، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم
14. شیخ طوسی، اختیار معرفه الرجال، ج2، ص 829
15. عزیزالله عطاردی، مسند الامام الرضا (ع)، ج2، ص 503
16. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص 492
17. محمد محمدی اشتهاردی، ایرانیان مسلمان در صدر اسلام و سیر تشیع در ایران، ص 165
18. صغری لک‌زایی و زهرا قاسم‌نژاد، «گونه‌شناسی برخورد امام رضا (ع) با جریان‌های انحرافیجامعه اسلامی»، مجله انتظار موعود، شماره 38

منابع تحقیق :
1. ابراهیم‌زاده، عیسی و عبدالله آقاسی‌زاده، «تحلیل عوامل مؤثر بر گسترش گردشگری در ناحیه ساحلی چابهار، با استفاده از مدل راهبردی SWOT»، مجله مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، سال اول، شماره اول، تابستان، 1388
2. طوسی، محمدبن حسن، اختیار معرفة الرجال، انتشارات دانشگاه مشهد، مشهد 1348 ش
3. عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الرضا (علیه السلام)، آستان قدس رضوی، مشهد 1406 ق
4. کریمی، جعفر و محمدرضا محبوب فر، تکنیک‌ها و مدل‌های برنامه‌ریزی توریسم، انتشارات ارکان دانش، اصفهان، 1391
5. لک‌زایی، صغری و قاسم‌نژاد، زهرا، «گونه‌شناسی برخورد امام رضا (علیه السلام) با جریان‌های انحرافی جامعه اسلامی»، مجله انتظار موعود، شماره 38، 1391
6. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، موسسه الوفاء، بیروت 1404 ق
7. محمدی اشتهاردی، محمد، ایرانیان مسلمان در صدر اسلام و سیر تشیع در ایران، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران 1371 ش
8. مرتضوی، سیدمحمد، نهضت کلامی در عصر امام رضا (علیه السلام)، آستان قدس رضوی، مشهد 1375 ش
9. مشکور، محمدجواد، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم هجری، اشراقی، تهران 1368 ش
10. نجاشی، احمدبن علی، رجال نجاشی، انتشارات جامعه مدرسین، قم 1407 ق
11. هانگر، جی دیوید و توماس ال، ویلن، مبانی مدیریت استراتژیک، ترجمه: سید محمد اعرابی و داوود ایزدی، انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1381 تهران، چاپ اول
12. Daivid Fried, R., 2004, Strategic Management, Translated by Ali Parsaeyan and Seyed Mohammad Erabi, 6th Publicashed, Pubished by Center for Cultural Recerch
13. Wheelen, T. L., & Hunger, J.D. (1995). Strategic management and business policy (5th Ed.). Reading, MA: Addison-Wesley
منبع مقاله :
جمعی از پژوهشگران؛ (1394)، مجموعه مقالات همایش ملّی «حدیث رضوی» (جلد دوم)، مشهد: انتشارات بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا (علیه السلام)، چاپ اول