يکي از اسمهاي نيکو و زيباي خداوند تبارک و تعالي، رحمان است که 157 بار در قرآن کريم آمده است. رحمان صيغه مبالغه از ريشه (ر ح م) است که به معناي بزرگ بخشايشگر، مهربان و دلسوز است که بخشش او از سر مهرباني و شفقت و غمخواري باشد.

معناي لغوي اسم شريف رحمان

رحمت در لغت، به معناي رقت، نرمي و انعطاف نفساني است که مستلزم تفضل و احسان مي باشد ولي اين معنا در وجود باري تعالي صحيح نيست؛ زيرا انفعال، نقص است و نقص در خداوند راه ندارد رحمت درباره خداوند به معناي افاضه خير و عنايت به نيازمندان است؛ از اين رو مرحوم فيض کاشاني درباره دو اسم شريف رحمان و رحيم مي فرمايد:
الرحمان و الرحيم من الرحمه و هي افاضه الخير علي المحتاجين، عنايه بهم. و رحمه الله تعالي تامه و عامه و کامله.
«رحمن» و «رحيم» از رحمت مشتق است و به معناي افاضه بر نيازمندان از روي توجه به آنان است و رحمت خداوند متعال، تام و عمومي و کامل است. (1)

فرق رحمان با رحيم

با مراجعه به آيات و روايات، مي توان اين فرق را بين دو اسم شريف رحمان و رحيم فهميد که رحمان عنايت و شفقت و لطف خداوند به تمام مخلوقات است و رحيم، عنايت و لطف ويژه به مؤمنان است. امام صادق عليه السلام به اين فرق تصريح کرده و فرموده است:
والله اله کل شيء الرحمن بجميع خلقه، الرحيم بالمؤمنين؛(2)
خداوند، معبود هر چيزي است و به همه مخلوقات خويش، رحمان و به مؤمنان رحيم است.
خداوند، در قرآن کريم نيز به اين فرق تصريح کرده و فرموده است:
هو الذي يصلي عليکم ملائکته ليخرجکم من الظلمات الي النور و کان بالمومنين رحيما؛
او، کسي است که بر شما رحمت مي فرستد و فرشتگانش نيز تا شما را از تاريکي به سوي نور بيرون آورد و بر اهل ايمان، بسيار مهربان است.
با اين تعبير، خداوند عنايت ويژه خود به مؤمنان را توسط اسم شريف «رحيم» معرفي کرده است نه «رحمن».

ارتباط هدايت و تزکيه و تهذيب با اسم شريف «رحيم»

در روايتي ديگر، امام صادق عليه السلام مي فرمايد:
الرحمن اسم خاص بصفه عامه و الرحيم اسم بصفه خاصه:
رحمان، اسم خاص [مخصوص خداوند] است با ويژگي عام [شامل همه است] و رحيم، اسم عام است [استعمال آن در غير حق تعالي بدون اشکال است] با ويژگي خاص. رحمانيت خدا، شامل تمام مخلوقات مي شود (چه مؤمن و چه کافر)؛ اما رحيميت او مخصوص مؤمنان مي باشد که مقتضي عنايت ويژه و افاضه خاص به ايشان خواهد بود. اين افاضه خاص، همان هدايت ويژه خداوند و موفقيت بنده در تزکيه و تهذيب نفس و تقرب به سوي او است؛ از اين رو خداوند در قرآن کريم بر اين نکته تأکيد کرده و مي فرمايد:
و لو لا فضل الله عليکم و رحمته ما زکي منکم من أحد أبدا و لکن الله يزکي من يشاء و الله سميع عليم ؛(4)
اگر فضل و رحمت الهي بر شما نبود، هيچ يک از شما هرگز تزکيه نمي شد و اين خداوند است که هر کس را بخواهد تزکيه مي کند و خداوند شنوا و دانا است. اين، همان فضل و رحمتي است که مخصوص اهل ايمان است و توسط اسم شريف رحمان شامل حال مؤمنان مي شود.

طاعات و عبادات الهي، مقدمه نزول رحمت

عبدالرحمن بن عوف از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل مي کند که خداوند فرمود:
انا الرحمن خلقت الرحم و شققت لها اسما من اسمي فمن وصلها و صلته و من قطعها قطعتعه؛
من خداي رحمان [مهربان] هستم؛ رحم را خلق کردم و نام آن را از نام خود گرفتم؛ پس هر کس صله رحم کند او را به رحمت خويش متصل سازم و هر کس قطع رحم کند، او را از رحمت خويش دور نمايم.
بنابراين ، انسان بايد با اشتغال به طاعات و عبادات و صله رحم و تفقد از احوال خويشان و اقوام، خود را در معرض نزول رحمت الهي قرار دهد.

راز و نياز با خداي رحمان و رحيم

و انسان بايد از خداوند در مقام دعا و راز و نياز بخواهد که با فضل و رحمت گسترده خويش معامله کند و با خضوع و خشوع از او چنين بخواهد: يا رحمان يا رحيم يا ارحم الراحمين! به ما رحم کن، زيرا خود فرمودي:
ان رحمت الله قريب من المحسنين؛(5)
به يقين، رحمت خداوند، به نيکوکاران نزديک است.
اگر از محسنان نباشم، در زمره مؤمنان و اهل ايمان هستم و خود در قرآن کريم فرموده اي: و کان بالمؤمنين رحيما؛ (6) خداوند، به مؤمنان دلسوز و مهربان است و اگر از اهل ايمان واقعي نباشم، از صابران بر بلا و مصيبت هستم و به آن ها وعده داده اي که درود و رحمت خويش را بر آنان نازل کني؛
و بشر الصابرين الذين اذا اصبتهم مصيبه قالو انا لله و انا اليه راجعون اولئک عليهم صلوات من ربهم و رحمه و أولئک هم المهتدون؛(7) بشارت بده به صابران، کساني که اگر مصيبتي به ايشان برسد، مي گويند: ما از خدائيم و به سوي او باز مي گرديم، بر آنان، درود و رحمت پروردگارشان است و ايشان، همان هدايت يافتگان هستند.
و اگر از صابران هم نباشم، دست کم شيئي از اشيا و موجودي از موجودات هستم و خود فرموده اي:
و رحمتي وسعت کل شي؛(8) يعني رحمت من، بر همه چيز گسترده است.
پس خدايا! رحمت خويش را از من دريغ مفرما که شيئي از اشياء هستم و به قدرت خويش مرا از نعمت وجود بهره مند کرده اي . خلاصه اين که بايد به هر طريقي البته با صدق و صفا و اميد به فضل و رحمت الهي، خود را در معرض فضل و رحمت الهي قرار داد.

سبقت رحمت الهي بر قهر و غضبش

خداوند دوست دارد بندگانش به ريسمان فضل و رحمتش چنگ زنند و از همين رو رحمت او بر قهر و غضبش پيشي گرفته است؛ چرا که خداوند داراي اسما و صفات متعدد و مختلفي است که به اقتضاي حکمت و مصلحت الهي، بروز و ظهور مي يابد؛ ولي طبق اين فقره از دعاي شريف يا من سبقه رحمته غضبه (9) بروز و ظهور رحمتش، از غضبش بيشتر است.
ترغيب خداوند به اميدواري به رحمتش
خداوند، بندگان مجرم و گنهکار خويش را از يأس و نا اميدي از رحمت خويش نهي کرده و فرموده است:
قل يا عبادي الذين اسرفوا علي انفسهم لا تقنطوا من رحمه الله ان الله يغفر الذنوب جميعا انه هو الغفور الرحيم؛ [اي پيامبر] بگو اي بندگانم که بر نفس خود اسراف کرده اند! از رحمت خدا نااميد نباشيد خدا همه گناهان را مي بخشد . او بسيار آمرزنده و مهربان است.
خداوند، در خطاب هايش به پيامبر در آيات: فبما رحمه من الله لنت لهم (11) و در ما ارسلنک الا رحمه للعالمين (12) و نظاير آن، در درجه اول پيامبر و بعد از آن، امت آن بزرگوار را به اين صفت پسنديده تشويق و ترغيب مي کند.

ضرورت تخلق به اسم شريف رحمان

چنگ زدن به اسم شريف رحمان براي انسان مؤمن خداجو که در پي تخلق به اخلاق الهي است، بسيار ضروري است، چرا که انسان سالک، با تفکر و تدبر در اين اسم شريف، معرفت و شناخت و محبتش به خداوند بيشتر شده و روح اميد و نشاط و جديت در سير الي الله در او زنده مي گردد و زمينه تخلق به اين صفت الهي برايش فراهم مي شود با تخلق به صفت رحمت و دلسوزي و مهرباني، زمينه آثار و برکات و صفات پسنديده ديگر فراهم خواهد شد.

علت غفلت انسان ها از اسم شريف رحمان و رحمت الهي

متأسفانه انسان ها به دليل حب دنيا و زياده خواهي، از اين اسم شرف کاملاً غافل شده اند، تمام نعمت ها و فيوضاتي که در طول عمر و زندگي، از طرف خداوند به آن ها عطا شده توسط اين اسم شريف است؛ ولي حب دنيا و زياده خواهي، سلامتي و امنيت و نعمت هاي ديگر را به دست فراموشي سپرده و هميشه انسان را به فکر دستيابي به متاع هاي دنيايي دست نيافتني مشغول مي کند.
اين گونه فکر و آرزوهاي طولاني که معمولاً جامه عمل نمي پوشد، روح نااميدي از رحمت الهي و ناسپاسي نعم الهي را در پي دارد و او را از رحمت خداوند دور مي سازد. به ناچار کسي که مي خواهد نعمت هاي خدا از او سلب نشود و خواسته هاي معنوي و مادي او بر آورده شود، بايد به اين اسم شريف متمسک شود. بايد سير نزول رحمت الهي از زمان تولد و کودکي تا زمان حاضر در طول زندگي پرفراز و نشيب خويش را به مطالعه بنشيند و تفکر و تأمل کند چگونه خداوند او را در تمام مراحل زندگي غرق در رحمت خويش نموده و با نعمت هاي سلامتي و امنيت و هدايت و نعمت هاي بي حد ديگر، او را مورد لطف و مرحمت خويش قرار داده است. امام حسين عليه السلام در دعاي شريف عرفه به زيبايي به بخشي از اين نعمت ها از زمان کودکي تا زمان پيري اشاره کرده است که خواندن آن و تفکر درباره آن، راه گشا خواهد بود.

کيفيت تخلق به اسم شريف رحمان و راهکار آن

براي دستيابي به اين صفت و اخلاق الهي و فراگيري کيفيت تخلق به آن بايد به نمونه هاي عيني و مصاديق کامل آن از کساني که متخلق به اين صفت الهي هستند، مراجعه کرد و سيره عملي ايشان را در اعتقاد و اخلاق و رفتار به تماشا نشست. اين مصاديق کامل عيني، سلسله جليل محمد و آل محمد صلوات الله عليهم اجمعين هستند که آيينه تمام نماي صفات جلال و جمال حضرت حقند. خداوند، در تعريف و تمجيد از مقام شامخ پيامبر بزرگوار اسلام صلي الله عليه و آله فرموده است:
انک لعلي خلق عظيم؛(13) و ما ارسلنک الا رحمه للعالمين (14) همچنين درباره رأفت و شفقت و مهرباني و دلسوزي آن حضرت براي هدايت مردم مي فرمايد:
لقد جائکم رسول من انفسکم عزيز عليه ما عنتم حريص عليکم بالمؤمنين رؤوف رحيم؛(15)
همانا رسولي از شما به سراغتان آمد که [از فرط محبت] فقر و پريشاني و جهل و فلاکت شما بر او سخت مي آيد و بر [آسايش و نجات] شما بسيار حريص و به مؤمنان، روؤف و مهربان است.
با توجه به تعاريف قرآني و بسيار زيباي خداوند از پيام آور خويش که او را يک الگوي کامل اخلاقي معرفي کرده است، انسان سالک در تخلق به اخلاق الهي بايد به سيره عملي اين بزرگوار و فرزندان معصوم او مراجعه کند. همچنين دقت و تأمل کند که آن بزرگواران، چقدر به تمام مخلوقات- حتي گمراهان و کفار و مشرکان- دلسوز و مهربان بودند و در راه هدايت ايشان به سوي خدا و دين حق، از هيچ بلا و مصيبت و خطري نهراسيده و هيچ زحمتي را فروگذار ننمودند. بايد سيره عملي اين بزرگواران را الگوي خويش قرار داد و در تخلق به صفت رحمت و عطوفت و شفقت و مهرباني به مردم – بلکه تمام مخلوقات الهي – به آن ها اقتدا کرد تا رفته رفته متخلق به اين صفت اخلاقي الهي شد. ان شاء الله.

پي نوشتها:

1. علم اليفين. فيض کاشاني. به نقل از اسماء الهي از ديدگاه قرآن و عرفان نوشته رضا رمضاني.
2. شيخ صدوق، معاني الاخبار، ص 21.
3. احزاب، آيه 43.
4. نور، آيه 21.
5. اعراف آيه 56.
6. احزاب، آيه 43.
7. بقره، آيه 155-157.
8. اعراف، آيه 156.
9. بحار، ج 95، ص 232، باب 2، اعمال خصوص يوم العرفه و ليلتها.
10. زمر، آيه 53.
11. آل عمران، آيه 159.
12. انبياء، آيه 107.
13. قلم، آيه 4.
14. انبياء، آيه 107.
15. توبه، آيه 128.

منبع: ماهنامه ي خلق شماره ي دوم
/خ