معیشت، یکی از دغدغه های همیشگی بشر در این دنیا بوده است اما در تربیت دینی، فراهم نمودن اسباب زندگی آداب خاص خود را دارد. غالب معارف دینی در این باره حول مفهوم «رزق» آمده است.
اگر مردم به خوبی با نگاه دین اسلام در رابطه با رزق جویی آشنا شده و به خوبی به آن عمل کنند نه تنها زندگی آسان و همراه با آرامش را در این دنیا تجربه می کنند بلکه سعادت آخرت خود را نیز تضمین خواهند کرد.

امام باقر علیه السلام، در بیانی کوتاه و عمیق، و در قالب دعا، تمام مشخصات رزق جویی هوشمندانه را بیان کرده و از درگاه خدای متعال این گونه درخواست می کند: «اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی رِزْقاً حَلَالًا یَکْفِینِی وَ لَا تَرْزُقْنِی‏ رِزْقاً یُطْغِینِی‏ وَ لَا تَبْتَلِیَنِّی‏ بِفَقْرٍ أَشْقَى بِهِ مُضَیِّقاً عَلَیَّ أَعْطِنِی حَظّاً وَافِراً فِی آخِرَتِی وَ مَعَاشاً وَاسِعاً هَنِیئاً مَرِیئاً فِی دُنْیَای؛ ‏[1]

خداوندا! مرا روزیِ حلالی بده که کفایتم کند، و روزی ای نده که به طغیانم کشانَد و به فقری گرفتارم نکن که با آن بدبخت شوم و به تنگنا افتم؛ مرا بهره ای فراوان در آخرت و زندگی وسیع و خوش و گوارا در دنیا عطا کن.»

با توجه به مضامین این عبارات، رزق جویی هوشمندانه دارای شاخصه های دینی ذیل است:
 

درخواست روزی از خدا

اولین نکته که بنیادی ترین نکته در باب رزق جویی به شمار می رود این است که انسان متدین باید بداند و باور داشته باشد که روزی رسان اصلی همه کائنات و موجودات، تنها خدای متعال است؛ چنان که قرآن کریم رزق تمام جنبندگان بر روی زمین را بر عهده خداوند می داند. [2]

بنابراین، باید به درگاه خدا روی آوریم و ضمن استفاده از راه های مشروع و تلاش برای کسب روزی، نهایت امیدمان تنها به خدای متعال باشد. یکی از مهم ترین و مؤثرترین مصادیق توجه به این نکته درخواست روزی به وسیله دعا کردن در کنار تلاش است همچنان که امام باقر علیه السلام نیز در مورد رزق و روزی خویش زبان به دعا گشوده اند.
 

اصل حلال خواهی و حلال جویی

نیامندی های انسان، هم می تواند از راه حلال برطرف شود و هم می تواند از راه حرام برطرف شود ولی راه حلال، غیر از فواید دنیایی، سعادت آخرت انسان را نیز به دنبال دارد. به همین جهت، حلال خواهی و حلال جویی جزء ارزش های مهم دینی بلکه جزئی از واجبات بر هر مسلمانی است. [3]

رزق حلال، اقسام گوناگونی دارد که تلاش برای به دست آوردن آن، معادل جهاد در راه خدا شمرده شده است. [4] فضیلت حلال جویی تا اندازه ای است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن را برترین نوع عبادت دانسته و می فرمایند: «الْعِبَادَةُ سَبْعَةُ أَجْزَاءٍ أَفْضَلُهَا طَلَبُ‏ الْحَلَالِ‏؛ [5] عبادت، هفت جزء دارد که با فضیلت ترین آن ها طلب رزق حلال است.»

همین که انسان، مشتاق روزی حلال باشد و در پی آن رنج زحمت و تلاش را بر خود بنهد، برترین نوع از بندگی خدای متعال را به جای آورده است. حلال جویی، نشانه هوشمندی است چرا که مال حلال، متضمن ویژگی ها و آثاری همچون برکت، آرامش و فواید حقیقی در دنیا و آخرت است.
 

پرهیز از رزق طغیان آور

جدای از رزق حرام که آثار سوء فراوانی به همراه دارد، نوع و اندازه رزق حلال هم می تواند خطرآفرین باشد. مثل این که فراوانی یا نوع ثروت، با توجه به ظرفیت افراد، ممکن است باعث غفلت از یاد خدا و معاد و وابستگی به مادیات در برخی افراد شود؛ ضمن این که در آخرت نیز حساب الهی را به دنبال خواهد داشت. امیرالمؤمنین علیه السلام در موعظه ای کوتاه، دنیا را این گونه به تصویر می کشند: «الدُّنْیَا حَلَالُهَا حِسَابٌ‏ وَ حَرَامُهَا عِقَابٌ؛ [6] دنیا، حلالش حساب، و حرامش عقاب به دنبال دارد.»

بر همین اساس است که طبق معارف و سیره معصومین علیهم السلام، رزق به اندازه کفایت، بهترین نوع رزق است زیرا اگر کمتر از اندازه نیاز انسان باشد او را به مشقّت می اندازد و اگر بیشتر از اندازه کفایت باشد نیز حساب جدی و سخت قیامت را در پی خواهد داشت. بنابراین، رزق حلال و به اندازه کفایت، آسایش و آرامش در هر دو دنیا را برای انسان به ارمغان خواهد آورد.
 

دوری از فقر خودساخته

اساس دین بر فقیر شدن انسان نیست بلکه عواملی هستند که فقر را برای انسان ایجاد می کنند. برخی از این عوامل مربوط به رفتار خود انسان و برخی مربوط به رفتار دیگران است.

رفتارهایی مثل گناه ‏[7]، کفران نعمت، اسراف، ربا خواری، تظاهر به فقر، درخواست از دیگران، تحقیر نعمت ها، قسم دروغ، ولخرجی و خواب قبل از طلوع آفتاب موجب فقر می شوند. اغلب فقرها به همین اسباب است. البته برخی از فقرها نیز به خاطر ظلم و استعمار و استبداد دیگران اتفاق می افتد.

اما در هر صورت، قدرت خدای متعال بر همه این دلایل سیطره دارد و دعا و درخواست از او، در از بین رفتن انواع دلایل فقر تأثیر به سزایی دارد و همت انسان برای از بین بردن عوامل اینچنینی را نیز تقویت می کند.
 

از خدا، فقر نخواهیم

انسان مؤمن همه سختی ها را آزمون الهی دانسته و از آن ها به خدا پناه می برد. تنگنا و مضیقه فقر نیز چنان که امام باقر علیه السلام فرمودند یک بلا و آزمون است؛ البته یک مؤمن هوشمند هیچ گاه گرفتاری به هیچ بلایی را از خدا نمی خواهد بلکه عدم آن بلا را از خدا مطالبه می کند؛ همان گونه که امام باقر علیه السلام عرضه می دارد: «وَ لَا تَبْتَلِیَنِّی‏ بِفَقْرٍ أَشْقَى بِهِ مُضَیِّقاً عَلَیَّ؛ [8] و به فقری گرفتارم نکن که با آن بدبخت شوم و به تنگنا افتم.»
مؤمن هوشمند به گونه ای برای کسب روزی خود تلاش می کند که با به دست آوردن روزی حلال و به قدر کفایت و استفاده خوش و گوارا از آن، هم راحتی و آسایش و لذت زندگی دنیا را دارد و هم از سعادت و آسایش آخرت بهره مند خواهد شد.

رزق خوش  و گوارا

نکته بسیار مهم دیگر در مورد چگونگی بهره بردن از رزق و روزی است. برخی افراد با این که به رزق حلال دست می یابند، اما از استفاده گوارا از آن، عاجزند و نعمت و رزق الهی را با خون دل می خورند و به عبارت دیگر روش لذت بردن از رزق الهی را نمی دانند؛ این هم مشکل بزرگی است.

کسی که با دقت و تقوا و تلاش، دنبال کسب روزی حلال می رود نباید آن را در کاسه ای خون ریخته و جلوی خانواده خود بگذارد. اخلاق خوش، مهربانانه و سخاوتمندانه نسبت به کسانی که بر سر سفره او نشستند مایه گوارا شدن نعمت بر خود و اطرافیان و برکت هر چه بیشتر رزق و روزی است.

این مسأله تا اندازه ای اهمیت دارد که عدم رعایت آن می تواند حتی نشانه ای از نفاق باشد؛ چنان که در بیان رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمده است: «الْمُؤْمِنُ‏ یَأْکُلُ‏ بِشَهْوَةِ أَهْلِهِ‏ وَ الْمُنَافِقُ یَأْکُلُ أَهْلُهُ بِشَهْوَتِهِ؛ [9] انسان با ایمان به میل و رغبت خانواده اش غذا مى خورد، ولى منافق، میل و رغبت خود را به خانواده اش تحمیل مى کند.»

باید بدانیم که همه زحمت های به دست آوردن رزق حلال برای بهره خوش از آن است در غیر این صورت، تمام تلاش های در این راه هدر رفته و روزهای زندگی، تلخ  می شوند و خسران در دو دنیا، نتیجه بد اخلاقی در استفاده از نعمت هاست.

در یک جمع بندی کلی، مؤمن هوشمند به گونه ای برای کسب روزی خود تلاش می کند که با به دست آوردن روزی حلال و به قدر کفایت و استفاده خوش و گوارا از آن، هم راحتی و آسایش و لذت زندگی دنیا را دارد و هم از سعادت و آسایش آخرت بهره مند خواهد شد.

پی نوشت 
[1] طوسى، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان) – تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج‏3 ؛ ص77.
[2] سوره هود، آیه 6.
[3] شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار(للشعیری) – نجف، چاپ: اول، بى تا، ص139.
[4] کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی (ط – الإسلامیة) – تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج‏5 ؛ ص88.
[5] ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول – قم، چاپ: دوم، 1404 / 1363ق، ص37.
[6] کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی (ط – الإسلامیة) – تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج‏2، ص: 459.
[7] همان، ج2، ص270.
[8] طوسى، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان) – تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج‏3 ؛ ص77.
[9] کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی (ط – الإسلامیة) – تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج‏4 ؛ ص12.