رسم تام و رسم ناقص در علم منطق چه نوع تعریفی است؟

الف) «رسم تامّ» تعریفى است که از «جنس قریب» و «عرض خاصّ» تشکیل شود؛ مانند تعریف انسان به: «حیوان ضاحک»، یا «حیوان کاتب»، یا «حیوان متمدّن». و مانند تعریف مثلث به: «شکلى که مجموع زوایاى آن مساوى دو قائمه باشد».

ابن سینا می‌گوید؛ بهترین رسوم آن است که ابتدا جنس در آن آورده شود، تا ذات شى‏ء را افاده کند. چنان‌که در رسم انسان گفته شود «حیوانى است که بر روى دو پا راه می‌‏رود، و داراى ناخن‌هاى پهن و ضاحک بالطبع است». و در رسم مثلث گفته شود که «شکلى است داراى سه زاویه». بهتر بودن این‌‏گونه رسم بدان سبب است که عرض‌هاى لازم و عرض‌هاى خاصّ، بلکه حتّى فصول به حسب وضع لغت جز بر شیئى مبهم که این عوارض یا فصل مختص بدان است دلالت ندارد. امّا این‌که این شى‏ء در جوهر و ماهیّت خود چیست، ذهن فقط به دلالت عقلى بدان منتقل می‌‏شود؛ (یعنى از دلالت لازم بر ملزوم‏)؛ امّا وقتى نخست جنس آورده شود، بر اصل ذات دلالت دارد؛ و آن‌گاه تعریف رسمى با الحاق لوازم و خواصّ بدان تمامى می‌‏یابد.[1]

ب) «رسم ناقص» تعریفى است که از انضمام «جنس بعید» با «عرض خاصّ»، یا انضمام «عرض عامّ» با «عرض خاصّ» حاصل شود؛ مانند تعریف انسان به: «جسم ضاحک»، یا «جوهر ضاحک»، یا «جسم نامى کاتب»، یا «رونده ضاحک».

بعضى هم رسم ناقص را عبارت از رسمى‏ دانسته‌‏اند که معرّف را تنها از بعضى امور مغایر ممتاز سازد. و بعضى دیگر برآنند که رسم ناقص آن است که در آن تنها به ذکر عرضیّات اکتفا شود.[2]

خلاصه آن‌که، رسم تام مرکب از جنس قریب و عرض خاص است، مانند «انسان حیوان ضاحک است». و رسم ناقص مرکب از جنس بعید و عرض عام و یا عرض خاص، و یا مرکب از چند عرض است که فى الجمله موجب امتیاز معرف از ماعدا باشد. مانند «انسان حیوان حساس، و یا متحرک، و یا نامى حساس، و یا ضاحک، و یا حساس متعجب ضاحک است».[3]

[1]. ابن سینا، الاشارات والتنبیهات، ص 12، قم، البلاغه، 1375ش.

[2]. خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقى، ص 255- 258، تهران، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، چاپ دوم، 1376ش.‏

[3]. سجادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، ج ‏2، ص 909، تهران، کومش، چاپ سوم، 1373ش.