نکته بسیار مهم چیره شدن بر گناه و وسوسه هاى شیطانى ، از بین بردن بسترها و زمینه هاى نفوذ و تسلّط شیطان مى باشد در ذیل به برخى از زمینه ها و روزنه هاى نفوذ شیطان اشاره مى شود : {J . 1 بطالت و بیکارى J}
پیامبر اسلام ( صلى الله علیه و آله ) فرمودند : « خداوند از جوان بیکار ناخرسند است » 1 . از اینجا ضرورت نظم و برنامه ریزى روشن مى شود . جوانى که براى خواب و خوراک و تحصیل و تفریح خود برنامه منظّم دارد ، مجال و فرصتى براى نفوذ شیطان در خود باز نمى کند .
{J . 2 تنهایى و خلوت J}
اگر بیکارى با خلوت و تنهایى همراه گردد ، راه براى نفوذ شیطان هموارتر مى شود . البتّه خلوت هایى زیان بار است که در آن زمینه و بستر گناه و وسوسه هاى شیطانى فراهم شود وگرنه خلوت کردن براى انس با خداوند و مناجات با او و تحصیل علوم و معارف امرى پسندیده به شمار مى آید .
{J . 3 عدم کنترل و تسلّط بر قوه خیال J}
رها کردن قوه خیال و دامن زدن به خیال پردازى ، راه را براى وسوسه هاى شیطانى باز مى گذارد . بهترین راه کنترل و مراقبت از قواى خیال و خیال پردازى هاى گناه آلود و افسار گسیخته ، مراقبت از « نگاه » مى باشد . دیدن تصاویر و صحنه هاى غیراخلاقى ، قوه خیال را ملتهب و ناآرام مى نماید زیرا خیال همانند مرغى است ، که در هر لحظه خود را به شاخه اى مى آویزد و انسان را همراه خود مى کشاند و مانع تمرکز در کارها و پیشرفت مى شود .
امام خمینى ( ره ) در این باره مى گویند : « ملتفت باش که خیالات فاسد و قبیح و تصوّرات باطل از القائات شیطان است که مى خواهد جنود خود را در مملکت باطن تو برقرار کند . . . این سنگر را که خیلى مهم است از دست شیطان بگیر . اگر اینجا غالب شدى امیدوار باش » . 2
از این رو شایسته است که انسان از خواندن برخى کتاب ها و رمان ها یا دیدن فیلم ها و صحنه هاى ناروا خوددارى نماید در روایات ، نگاه گناه آلود به تیر زهرآلودى که از کمان شیطان رها مى شود ، تشبیه شده است .
{J . 4 عدم کنترل و دقت در غذا J}
خداوند در قرآن کریم مى فرماید :
« فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ » 3
« انسان باید به غذاى خویش بنگرد » .
شایسته است که انسان از جهت حلال و حرام بودن غذا و خوردنى ها دقّت لازم را داشته باشد . خوردن غذاى حرام تأثیر بسیار بدى بر رشد و تعالى روحى و نفسانى انسان دارد .
همچنین در مقدار و کمیّت غذا نیز باید مراقبت کرد در روایاتى از امام صادق ( علیه السلام ) نقل شده که فرمودند : « هیچ چیز به اندازه پُرخورى به قلب و روح مؤمن زیان و ضرر نمى رساند ، پُرخورى دو چیز را به دنبال خود مى آورد : الف ) قساوت قلب ، ب ) تهییج و تحریک شهوت » 4 .
{J . 5 غفلت از یاد خدا و آخرت J}
خداوند در قرآن مى فرماید :
« وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ » 5
« و هر کس از یاد خدا روى گرداند ، شیطان را به سراغ او فرستیم ، پس همواره قرین و همراه او است ! » .
یاد و ذکر خداوند و توجّه به نعمت هاى او زنگارهاى غفلت و گناه را از دل انسان مى زداید . ذکر خداوند مانع تسلّط شیطان بر قلب انسان مى گردد .
اساساً « ذکر » و « فکر » دو بال پرواز به سوى کعبه مقصود است . نماز به عنوان بارزترین مصداق ذکر خداوند انسان را از گناه باز مى دارد
« إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ » 6
« نماز انسان را از زشتى ها و گناه باز مى دارد » .
البتّه نمازى که همراه با خشوع و حضور قلب و احساس خوارى و ذلّت در برابر عظمت پروردگار باشد .
همچنین قرآن کریم به عنوان مصداق بارز ذکر « إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ » 7 و تلاوت همراه با تدّبر آن ، نقش مهمّى را در طهارت نفس و دورى از گناهان ایفا مى کند . اگر انسان در طول زندگى روزانه زبان و فکر و دل و رفتار خود را متوجّه پروردگار نماید ، خداوند نیز به یاد او خواهد بود و او را مورد لطف ویژه خود قرار خواهد داد
« فَاذْکُرُونِى أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِى وَ لا تَکْفُرُونِ » 8
« پس به یاد من باشید تا به یاد شما باشم ! و شکر مرا گویید و نعمت هایم را کفران نکنید » .
{J . 6 صفات ناپسند و رذایل اخلاقى J}
صفات ناپسند نفسانى مانند حرص ، حسد ، خود بزرگ بینى ، کینه ورزى ، تکبّر ، بخل و تعصّب هر کدام روزنه و دریچه اى براى ورود شیطان به نفس آدمى است . عالمان اخلاق بر آنند که شیطان مانند سگ گرسنه اى است که به دنبال غذاى مناسب مى گردد و صفات ناپسند و رذایل نفسانى همچون گوشت و نان و خورش لذیذ براى شیطان است . 9
از همین جا ضرورت استاد و مربى خود ساخته و وارسته اخلاق نمایان مى گردد بدون مربى و استاد مجرّب اخلاق ، طى نمودن راه کمال دشوار مى باشد از این رو حضرت موسى ( علیه السلام ) به حضرت خضر ( علیه السلام ) مى فرماید :
« هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً » 10
« آیا از تو پیروى کنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده و مایه رشد و کمال است ، به من بیاموزى ؟ »
{J . 7 غفلت از پیامدهاى منفى گناه J}
توجّه به آثار و پیامدهاى منفى گناهان و پیروى از وسوسه هاى گمراه کننده شیطان ، نقش بسیار بازدارنده اى دارد . در متون دینى علاوه بر آثار دردناک گناه مانند خوارى و خفّت در برابر دیدگان مردم و عذاب شدید و دردناک ، به برخى از پیامدهاى دنیوى گناه اشاره شده است پیامدهایى مانند : « سلب رزق و روزى انسان » ، « فراموش کردن دانشى که انسان فرا گرفته » ، « محرومیت از شب زنده دارى و نماز شب » ، « زایل شدن نعمت و خرّمى در زندگى » ، « محروم شدن از باران و برکات آسمانى » 11 .
خداوند در آیاتى از قرآن ، مصیبت ها و بلاهاى رسیده به انسان و ظهور فساد در خشکى و دریا را معلول عملکرد ناپسند و گناهان انسان مى داند :
« وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَهٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ » 12
« هر مصیبتى به شما رسد به خاطر اعمالى است که انجام داده اید » .
« ظَهَرَ الْفَسادُ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِى النَّاسِ » 13
« فساد در خشکى و دریا به خاطر کارهایى که مردم انجام داده اند آشکار شده است » .
در پایان به دو نکته مهم اشاره مى شود :
{J یک . J}
اهل معرفت بر آنند که انسان تا زمانى که در جاذبه کمال مطلق قرار نگرفته ، به طور کامل از بند گناهان و وسواس شیطانى رهایى نمى یابد عشق و ایمان شدید به سرچشمه هستى و کمال نامحدود یعنى خداوند متعال و پیوند عاشقانه با او مایه نجات انسان از دام گناه و شیطان مى گردد ، خداوند در قرآن مؤمنان را شدیدترین دوست داران خود معرفى مى نماید :
« وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ » 14
« کسانى که به خداوند ایمان دارند شدیدترین محبّت را به او دارند » .
همچنین معرفت و محبت به انسان کامل و ولىّ خدا که مظهر اسماء و صفات زیباى پروردگار است ، و آینه اى است که همه کمالات و خوبى ها و اوصاف پروردگار را مى نمایاند بزرگترین عامل سعادت و نیک بختى است . از این رو توسّل به اهل بیت عصمت و طهارت و ارتباط عاشقانه و صمیمى با آن انسان هاى کامل و پاک ، مورد سفارش اکید واقع شده است .
{J دو . J}
استفاده از روش « مشارطه » ، « مراقبه » ، « محاسبه » ، « معاتبه » ، نقش بسزایى در نگهدارى انسان از گناهان ایفا مى کند . شرط کردن با نفس در صبحگاهان که مرتکب گناه نگردد ، و مراقبت از نفس در طول روز و حساب کشى از آن در شب و سرزنش آن در پس از ارتکاب خطا و گناه ، از روش هاى مورد تأکید مربّیان اخلاق مى باشد .
( 1 ) محمّدمهدى نراقى ، جامع السعادات ، ج 1 ، ص . 152 ( 2 ) امام خمینى ، چهل حدیث ، ص . 18 ( 3 ) عبس ( 80 ) ، آیه . 24 ( 4 ) میزان الحکمه ، ج 1 ، ص . 88 ( 5 ) زخرف ( 43 ) ، آیه . 36 ( 6 ) عنکبوت ( 29 ) ، آیه . 45 ( 7 ) حجر ( 15 ) ، آیه . 9 ( 8 ) بقره ( 2 ) ، آیه . 152 ( 9 ) جامع السعادات ، ج 1 ، همان ، ص . 154 ( 10 ) کهف ( 18 ) ، آیه . 66 ( 11 ) میزان الحکمه ، ج 2 ، صص 995 – . 994 ( 12 ) شورى ( 42 ) ، آیه . 30 ( 13 ) روم ( 30 ) ، آیه . 41 ( 14 ) بقره ( 2 ) ، آیه . 165
پیامبر اسلام ( صلى الله علیه و آله ) فرمودند : « خداوند از جوان بیکار ناخرسند است » 1 . از اینجا ضرورت نظم و برنامه ریزى روشن مى شود . جوانى که براى خواب و خوراک و تحصیل و تفریح خود برنامه منظّم دارد ، مجال و فرصتى براى نفوذ شیطان در خود باز نمى کند .
{J . 2 تنهایى و خلوت J}
اگر بیکارى با خلوت و تنهایى همراه گردد ، راه براى نفوذ شیطان هموارتر مى شود . البتّه خلوت هایى زیان بار است که در آن زمینه و بستر گناه و وسوسه هاى شیطانى فراهم شود وگرنه خلوت کردن براى انس با خداوند و مناجات با او و تحصیل علوم و معارف امرى پسندیده به شمار مى آید .
{J . 3 عدم کنترل و تسلّط بر قوه خیال J}
رها کردن قوه خیال و دامن زدن به خیال پردازى ، راه را براى وسوسه هاى شیطانى باز مى گذارد . بهترین راه کنترل و مراقبت از قواى خیال و خیال پردازى هاى گناه آلود و افسار گسیخته ، مراقبت از « نگاه » مى باشد . دیدن تصاویر و صحنه هاى غیراخلاقى ، قوه خیال را ملتهب و ناآرام مى نماید زیرا خیال همانند مرغى است ، که در هر لحظه خود را به شاخه اى مى آویزد و انسان را همراه خود مى کشاند و مانع تمرکز در کارها و پیشرفت مى شود .
امام خمینى ( ره ) در این باره مى گویند : « ملتفت باش که خیالات فاسد و قبیح و تصوّرات باطل از القائات شیطان است که مى خواهد جنود خود را در مملکت باطن تو برقرار کند . . . این سنگر را که خیلى مهم است از دست شیطان بگیر . اگر اینجا غالب شدى امیدوار باش » . 2
از این رو شایسته است که انسان از خواندن برخى کتاب ها و رمان ها یا دیدن فیلم ها و صحنه هاى ناروا خوددارى نماید در روایات ، نگاه گناه آلود به تیر زهرآلودى که از کمان شیطان رها مى شود ، تشبیه شده است .
{J . 4 عدم کنترل و دقت در غذا J}
خداوند در قرآن کریم مى فرماید :
« فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ » 3
« انسان باید به غذاى خویش بنگرد » .
شایسته است که انسان از جهت حلال و حرام بودن غذا و خوردنى ها دقّت لازم را داشته باشد . خوردن غذاى حرام تأثیر بسیار بدى بر رشد و تعالى روحى و نفسانى انسان دارد .
همچنین در مقدار و کمیّت غذا نیز باید مراقبت کرد در روایاتى از امام صادق ( علیه السلام ) نقل شده که فرمودند : « هیچ چیز به اندازه پُرخورى به قلب و روح مؤمن زیان و ضرر نمى رساند ، پُرخورى دو چیز را به دنبال خود مى آورد : الف ) قساوت قلب ، ب ) تهییج و تحریک شهوت » 4 .
{J . 5 غفلت از یاد خدا و آخرت J}
خداوند در قرآن مى فرماید :
« وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ » 5
« و هر کس از یاد خدا روى گرداند ، شیطان را به سراغ او فرستیم ، پس همواره قرین و همراه او است ! » .
یاد و ذکر خداوند و توجّه به نعمت هاى او زنگارهاى غفلت و گناه را از دل انسان مى زداید . ذکر خداوند مانع تسلّط شیطان بر قلب انسان مى گردد .
اساساً « ذکر » و « فکر » دو بال پرواز به سوى کعبه مقصود است . نماز به عنوان بارزترین مصداق ذکر خداوند انسان را از گناه باز مى دارد
« إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ » 6
« نماز انسان را از زشتى ها و گناه باز مى دارد » .
البتّه نمازى که همراه با خشوع و حضور قلب و احساس خوارى و ذلّت در برابر عظمت پروردگار باشد .
همچنین قرآن کریم به عنوان مصداق بارز ذکر « إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ » 7 و تلاوت همراه با تدّبر آن ، نقش مهمّى را در طهارت نفس و دورى از گناهان ایفا مى کند . اگر انسان در طول زندگى روزانه زبان و فکر و دل و رفتار خود را متوجّه پروردگار نماید ، خداوند نیز به یاد او خواهد بود و او را مورد لطف ویژه خود قرار خواهد داد
« فَاذْکُرُونِى أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِى وَ لا تَکْفُرُونِ » 8
« پس به یاد من باشید تا به یاد شما باشم ! و شکر مرا گویید و نعمت هایم را کفران نکنید » .
{J . 6 صفات ناپسند و رذایل اخلاقى J}
صفات ناپسند نفسانى مانند حرص ، حسد ، خود بزرگ بینى ، کینه ورزى ، تکبّر ، بخل و تعصّب هر کدام روزنه و دریچه اى براى ورود شیطان به نفس آدمى است . عالمان اخلاق بر آنند که شیطان مانند سگ گرسنه اى است که به دنبال غذاى مناسب مى گردد و صفات ناپسند و رذایل نفسانى همچون گوشت و نان و خورش لذیذ براى شیطان است . 9
از همین جا ضرورت استاد و مربى خود ساخته و وارسته اخلاق نمایان مى گردد بدون مربى و استاد مجرّب اخلاق ، طى نمودن راه کمال دشوار مى باشد از این رو حضرت موسى ( علیه السلام ) به حضرت خضر ( علیه السلام ) مى فرماید :
« هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً » 10
« آیا از تو پیروى کنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده و مایه رشد و کمال است ، به من بیاموزى ؟ »
{J . 7 غفلت از پیامدهاى منفى گناه J}
توجّه به آثار و پیامدهاى منفى گناهان و پیروى از وسوسه هاى گمراه کننده شیطان ، نقش بسیار بازدارنده اى دارد . در متون دینى علاوه بر آثار دردناک گناه مانند خوارى و خفّت در برابر دیدگان مردم و عذاب شدید و دردناک ، به برخى از پیامدهاى دنیوى گناه اشاره شده است پیامدهایى مانند : « سلب رزق و روزى انسان » ، « فراموش کردن دانشى که انسان فرا گرفته » ، « محرومیت از شب زنده دارى و نماز شب » ، « زایل شدن نعمت و خرّمى در زندگى » ، « محروم شدن از باران و برکات آسمانى » 11 .
خداوند در آیاتى از قرآن ، مصیبت ها و بلاهاى رسیده به انسان و ظهور فساد در خشکى و دریا را معلول عملکرد ناپسند و گناهان انسان مى داند :
« وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَهٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ » 12
« هر مصیبتى به شما رسد به خاطر اعمالى است که انجام داده اید » .
« ظَهَرَ الْفَسادُ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِى النَّاسِ » 13
« فساد در خشکى و دریا به خاطر کارهایى که مردم انجام داده اند آشکار شده است » .
در پایان به دو نکته مهم اشاره مى شود :
{J یک . J}
اهل معرفت بر آنند که انسان تا زمانى که در جاذبه کمال مطلق قرار نگرفته ، به طور کامل از بند گناهان و وسواس شیطانى رهایى نمى یابد عشق و ایمان شدید به سرچشمه هستى و کمال نامحدود یعنى خداوند متعال و پیوند عاشقانه با او مایه نجات انسان از دام گناه و شیطان مى گردد ، خداوند در قرآن مؤمنان را شدیدترین دوست داران خود معرفى مى نماید :
« وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ » 14
« کسانى که به خداوند ایمان دارند شدیدترین محبّت را به او دارند » .
همچنین معرفت و محبت به انسان کامل و ولىّ خدا که مظهر اسماء و صفات زیباى پروردگار است ، و آینه اى است که همه کمالات و خوبى ها و اوصاف پروردگار را مى نمایاند بزرگترین عامل سعادت و نیک بختى است . از این رو توسّل به اهل بیت عصمت و طهارت و ارتباط عاشقانه و صمیمى با آن انسان هاى کامل و پاک ، مورد سفارش اکید واقع شده است .
{J دو . J}
استفاده از روش « مشارطه » ، « مراقبه » ، « محاسبه » ، « معاتبه » ، نقش بسزایى در نگهدارى انسان از گناهان ایفا مى کند . شرط کردن با نفس در صبحگاهان که مرتکب گناه نگردد ، و مراقبت از نفس در طول روز و حساب کشى از آن در شب و سرزنش آن در پس از ارتکاب خطا و گناه ، از روش هاى مورد تأکید مربّیان اخلاق مى باشد .
( 1 ) محمّدمهدى نراقى ، جامع السعادات ، ج 1 ، ص . 152 ( 2 ) امام خمینى ، چهل حدیث ، ص . 18 ( 3 ) عبس ( 80 ) ، آیه . 24 ( 4 ) میزان الحکمه ، ج 1 ، ص . 88 ( 5 ) زخرف ( 43 ) ، آیه . 36 ( 6 ) عنکبوت ( 29 ) ، آیه . 45 ( 7 ) حجر ( 15 ) ، آیه . 9 ( 8 ) بقره ( 2 ) ، آیه . 152 ( 9 ) جامع السعادات ، ج 1 ، همان ، ص . 154 ( 10 ) کهف ( 18 ) ، آیه . 66 ( 11 ) میزان الحکمه ، ج 2 ، صص 995 – . 994 ( 12 ) شورى ( 42 ) ، آیه . 30 ( 13 ) روم ( 30 ) ، آیه . 41 ( 14 ) بقره ( 2 ) ، آیه . 165