قرآن کریم آخرین ورژن سعادت و شادکامی است که در خود گنجینه‌ای از برنامه‌ها و شاخص‌های خوب زیستن را برای جامعه بشری به ارمغان آورده است. تکنیک‌های معجزه آسا و شگفت انگیزی که قرآن برای همزیستی مسالمت آمیز ارائه داده را به راستی که نمی‌توان در هیچ آیین و مذهبی به این ظرافت و زیبایی مشاهده کرد، ظرافت و زیبایی‌هایی که  به خوبی گواه بر جلوه‌های ارزشمندی از جنس اخلاق مداری و انسان دوستی در این کتاب آسمانی است، در مقاله پیشین به اهمیت تکنیک احسان مداری و برخی از آثار و فواید آن در فرهنگ قرآن اشاره کردیم، در ادامه یاداشت قبلی به برخی از مبانی و کارکردهای با ارزش این سجیه اخلاقی در روابط اجتماعی و همچنین اصول تربیت قرآنی اشاره خواهیم کرد.
 

یکی از راه‌های دست‌یابی به یک زندگی خوب و ایده‌آل از منظر فرهنگ و آموزه‌های دینی و قرآنی، درنگ و تأمل در فلسفه و هدف زندگی است، به طور کلی اگر انسان‌ها جواب مناسبی برای این سؤال راهبردی و اساسی داشتند به طور قطع و یقین در سبک و سیاق زندگی خود تجدید نظر کرده و  شاخص‌های خوب زیستن را در آن دخیل می‌کردند، و جامعه بشریت رنگ و بوی اخلاق مداری و انسان دوستی را به خود می گرفت، در خصوص فلسفه زندگی خدای متعال در برخی از آیات به خوبی اهمیت خوب زیستن را بیان کرده است، «الَّذی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزیزُ الْغَفُورُ؛[1] همان که مرگ و زندگى را پدید آورد تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید، و اوست ارجمند آمرزنده‏». به خوبی می‌توان از این آیه شریف اهمیت احسان مداری در فلسفه زندگی را مشاهده کرد، خوب بودن را می توان در موقعیت های مختلف زندگی اعم از بحرانی و غیر بحرانی به نمایش گذاشت، هنر و مهارت خوب بودن و خوب رفتار کردن در ریشه و فطرت انسان قرار دارد فقط باید آن را از بین نبرد و به خوبی را آبیاری کرد.  

برای درک و فهم اهمیت احساس مداری در فرهنگ قرآن توجه به این موضوع حائز اهمیت است که خدای متعال بیشترین محبت خود را به «محسنین» ابراز داشته داشت، «أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ؛[2] نیکى کنید! که خداوند، نیکوکاران را دوست مى‏‌دارد». برای درک اهمیت احسان کردن در فرهنگ قرآن توجه به این موضوع لازم و ضروری است که خداوند متعال در قرآن کریم به امور مطلوب فراوانی امر کرده است،(تقوا،توبه،صبر،توکل،قسط،…) اما در این بین بیشترین محبت خود را به نیکوکاران ابراز داشته است، به طوری که تحقیقات حاکی از آن است که خداوند متعال در قرآن کریم پنج بار به محسنین ابراز محبت کرده، در حالی که نسبت به متقین و مقسطین سه بار، و نسبت به دیگران کمتر از سه بار محبت خود را ابراز داشته است.[3]«إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذینَ اتَّقَوْا وَ الَّذینَ هُمْ مُحْسِنُونَ؛[4] در حقیقت، خدا با کسانى است که پروا داشته‌‏اند و [با] کسانى [است‏] که آنها نیکوکارند».

گاهی برخی افراد برای احسان کردن تعلل و سستی از خود نشان می‌دهند که این موضوع می‌تواند ناشی از ضعف در مبانی و  مسائل شناختی احسان و نیکو کاری باشد،که اگر این مبانی به درستی اصلاح شود چه بسا افراد به سوی این سجیه اخلاقی شوق و اشتیاق از خود نشان دهند.

با اندک دقت و تأملی در زندگی شخصی خود و دیگران و با اندیشیدن در منابع اسلامی همچون قرآن کریم و احادیث اهل بیت (علیهم السلام) به این موضوع اذعان خواهیم داشت که یکی از بارزترین مصادیق الگوی احسان در زندگی و همچنین منابع اسلامی، خداوند متعال است، چرا که اوست که همیشه رحمتش بر بندگان مستدام بوده و آنی این موضوع نسبت به حیات جامعه بشری به دور نبوده است، از طرفی انسان مأمور و سفارش شده است که زندگی خود را به رنگ خدایی آغشته نماید، «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُون‏؛[5] رنگ خدایى (بپذیرید! رنگ ایمان و توحید و اسلام) و چه رنگى از رنگ خدایى بهتر است؟! و ما تنها او را عبادت مى‏کنیم‏». این انسان باید فضایل اخلاقی و الهی از جمله احسان را در خود تحقق بخشد و آن را تقویت نماید؛ کما اینکه باری تعالی در قرآن کریم می فرماید: «وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْک‏؛[6] و همان‏گونه که خدا به تو نیکى کرده نیکى کن‏».
 

 

گاهی ضعف و عدم احسان و نیکوکاری ریشه در عدم شناخت مباحث انسان شناسی دارد، به عبارتی اگر جوامع مختلف اجتماعی به خوبی از جایگاه، منزلت و کرامت انسان اطلاع داشتند، به خاطر رنگ پوست و نژاد از آنها سلب احسان نمی‌کردند، جامعه انسانی امروزی علی رغم پیشرفت مادی در این زمینه عقب گرد قهقرایی داشته به طوری که ارزش انسان ها را با نوع نژاد و میزان دارایی آنها محاسبه و ارزیابی می کند، این در حالی است که در منطق و فرهنگ اهل بیت، انسانیت جایگاه ممتاز و والایی دارد که با ملاک و معیارهای دنیوی قابل مقایسه نیست، این موضوع را به خوبی می توان در منشور اخلاق مداری امام علی(علیه السلام) مشاهده کرد، جلوه‌ای از این مطلب در نامه حضرت به مالک قابل مشاهده است: «وَ أَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ وَ لَا تَکُونَنَ‏ عَلَیْهِمْ‏ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْق‏؛[7]احساس رحمت، محبّت و لطفِ به شهروندان را بر دلت بپوشان و بر آنان، درنده‏اى آسیب‏رسان مباش که خوردن شکارش را غنیمت داند؛ چرا که آنان، دو دسته‏اند: دسته‏اى برادرِ دینى تواند، و دسته‏اى دیگر، در آفرینش، همانندِ تو».

فواید و کارکردهای تربیتی احسان مداری در زندگی

کارکرد و اثر بخشی احسان مداری، پیش از آنکه در زندگی مُتربی اثر داشته باشد، زندگی مربی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و او را مشمول رحمت و مغفرت الهی می‌نماید؛ به عبارتی این  سجیه اخلاقی در مرتبه اول اثر مضاعفی بر روح و جان خود شخص دارد، از این رو خدای متعال می فرماید اگر خوبی کردید به خودتان خوبی کرده‌اید: «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها؛[8] اگر نیکى کنید، به خودتان نیکى مى‏کنید؛ و اگر بدى کنید باز هم به خود مى‏کنید». علاوه بر اینکه  احسان مداری و خلق نیکو روح و جان انسان را جلا و  نور خاص می‌بخشد او را مهیای دریافت رحمت الهی نیز می‌نماید: «إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَریبٌ مِنَ الْمُحْسِنینَ؛[9] رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است!»
 

بهترین و زیباترین شیوه دعوت دیگران به خوبی‌ها، نشان دادن الگوی مناسب به مُتربی است، در واقع متربی زمانی که در کنار خود الگوی عملی و رفتاری اخلاق مداری را مشاهده می‌کند، به سرعت جلب خوبی می‌شود و در رفتار خود تجدید نظر می‌کند. در منابع روایی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) نقل شده است: «جُبِلَتِ الْقُلُوبُ عَلَى حُبِّ مَنْ أَحْسَنَ إِلَیْهَا وَ بُغْضِ مَنْ أَسَاءَ إِلَیْهَا؛[10]دل‌ها در بند دوستى آن کسند که نیکى به آنها کرده و دشمنى آنکه بدى بدان‌ها کرده است‏».

در بسیاری از اوقات احسان مداری در منش تربیتی می‌تواند کارکرد زمینه‌ای و بستر سازی داشته باشد، به عبارتی کسانی(متربیانی) که هیچ گونه علاقه و انگیزه‌ای به مربی و برنامه تربیتی که او ارائه داده ندارند، با رفتارهای محسنانه‌ی که   مربی از خود نشان می‌دهد شیفته رفتار و برنامه تربیتی او می‌شوند، به عبارتی رفتار اخلاق مدارانه جنبه بسترسازی در مسائل تربیتی دارد.

پی‌نوشت‌ها:
[1]. سوره مبارکه ملک، آیه2.
[2]. سوره مبارکه بقره، آیه 195.
[3]. دکتر سید علی حسینی زاده، شهاب الدی مشایخی، روش های تربیتی در قرآن کریم، ص 190.
[4]. سوره مبارکه نحل، آیه 128.
[5]. سوره مبارکه بقره، آیه 138.
[6]. سوره مبارکه قصص، آیه 77.  
[7]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص427.
[8]. سوره مبارکه اسراء، آیه 7.
[9]. سوره مبارکه اعراف، آیه 56.
[10]. تحف العقول، ص37.