تمرین صبر و شکیبایی

زندگی انسان در دنیا، آمیخته با مشکلات عجیبی است که اگر در مقابل آن بایستد و شکیبایی و مقاومت به خرج دهد، به یقین پیروز خواهد شد و اگر ناشکیبایی کند و در برابر حوادث زانو زند، هیچگاه به مقصد نخواهد رسید. منظور از «صبر» همان استقامت در برابر مشکلات و حوادث گوناگون است که نقطه مقابل آن «جزع»، بی‌تابی، از دست دادن مقاومت و تسلیم شدن در برابر مشکلات است. علاوه بر زندگی مادی، در زندگی معنوی نیز این مسئله وجود دارد. اگر انسان در برابر نفس سرکش و هوا و هوس‌ها و زرق و برق دنیا و جاذبه‌های گناه ایستادگی نکند و در طریق «معرفة الله» و اطاعت فرمان او با مشکلات نجنگد، هرگز به جایی نمی‌رسد. از این رو، معصومان(علیهم السلام) صبر را به سه دسته تقسیم می‌کنند:
 
1. صبر بر اطاعت؛ یعنی شکیبایی در برابر مشکلاتی که در راه اطاعت وجود دارد.
۲. صبر بر معصیت؛ یعنی ایستادگی در برابر انگیزه های نیرومند و محرک گناه.
٣. صبر بر مصیبت؛ یعنی پایداری در برابر حوادث تلخ و ناگوار و عدم برخورد انفعالی و ترک جزع و فزع.
 
«صبر» از ارکان مهم ایمان است. قرآن مجید کمتر موضوعی را مانند صبر مورد تأکید قرار داده است. این کتاب آسمانی اجر صابران را بی حساب معرفی کرده می‌فرماید: وإنما یوفى الصابرون أجرهم بغیر حساب ؛  صابران اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت می دارند. از منظر قرآن کریم کلید ورود به بهشت، صبر و استقامت شمرده شده است، آنجا که می‌فرماید فرشتگان بر در بهشت به استقبال می آیند و به آنها می‌گویند: و سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبى الدار ؛ سلام بر شما به خاطر صبر و استقامت‌تان! چه نیکوست سرانجام آن سرای جاویدان. ماه مبارک رمضان بهترین زمان برای تمرین صبر است. امام باقر علیه السلام ماه رمضان را ماه صبر معرفی کرده می‌فرماید: ماه رمضان، ماه صبر است و پاداش صبر، بهشت است. روزه‌دار که خود را برای حفظ ظاهر و باطن روزهاش ملزم می‌داند که در برابر هر گناهی استقامت و پایداری نماید، از خوردن و آشامیدن و شهوت رانی و نگاه به نامحرم و شنیدن غیبت و تهمت و یا انجام غیبت و تهمت و خلاصه در برابر هوا و هوس و دعوت شیطان پایداری کند، خواهد توانست پس از این ماه نیز بر حرام الهی صبر کند، از نگاه حرام چشم بپوشد، و بر مال حرام طمع نورزد، و ایمان خویش را در سخت ترین شرایط حفظ کند.
 

اکرام ایتام

یکی از موضوعات مهم در زندگی مادی و معنوی که نه تنها اسلام، بلکه تمام ملل جهان با آن روبه رو هستند واژه یتیم است. اهمیت توجه به کودکان یتیم به حدی است که قرآن مجید در آیات مختلف، نیکی و رسیدگی به امور مادی و معنوی ایتام را به دنبال احسان به والدین و نزدیکان قرار داده است و این احسان و نیکی را به عنوان یکی از زمینه‌های سازندگی اخلاق معرفی می‌کند. همچنین این کتاب آسمانی پذیرایی از آنان را یک ارزش و معیار برای انسان تکامل یافته و نیکوکار معرفی نموده و ضمن تأکید بر حفظ مال یتیم، چگونگی تصرف و مصرف کردن اموال یتیمان را متذکر شده است. افزون بر این از تبدیل کردن و مخلوط نمودن اموالشان نهی فرموده و حتی زمان پایان یتیمی و فرا رسیدن رشد و وقت سپردن اموالشان را به آنان مشخص کرده است. این کتاب الهی جفا در حق یتیم را از نشانه‌های تکذیب دین و قیامت اعلام کرده و از بد رفتاری با یتیمان به شدت نهی فرموده است.
 
از امامان معصوم علیهم السلام نیز فرموده‌های پرشماری درباره توجه به پتیمان به ما رسیده است که اهمیت فوق العاده این موضوع را روشن‌تر می‌کند. امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: ما من عبد یمسح یده على رأس یتیم ترحما له إلا أعطاه الله عزوجل بکل شعرة نورا یوم القیامة؛ هیچ بندهای از روی محبت دست بر سر یتیم نمیکشد؛ مگر اینکه خداوند در مقابل هر مو، نوری در روز قیامت به او عنایت میکند.

گرچه توجه به فرزندان یتیم مربوط به تمام ایام سال است اما برخی از ایام، توجه خاصی را می طلبد. یکی از این زمان‌ها، ماه مبارک رمضان است چنانکه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در فرازی از دعای هشتم ماه رمضان می‌فرماید: خدایا، در این ماه، مهرورزی نسبت به ایتام را روزیم گردان. و در خطبه شعبانیه دو مرتبه توجه به ایتام را مورد سفارش قرار داده می‌فرماید: و تحننوا على أیتام الناس یتحنن على أیتامکم … و من أکرم فیه یتیما أکرمه الله یوم بلقاه ؛ به یتیمان مردم، محبت کنید تا بر یتیمان شما محبت ورزند… هرکه در این ماه، یتیمی را گرامی بدارد، در روز دیدار، خداوند، گرامی‌اش خواهد داشت. هفته اکرام ایتام، سنتی مبارک، در ایام ماه مبارک رمضان است، و به همگان این امکان را میدهد که در صورت عدم دسترسی به یتیمانی که بتوانند دستی بر سرشان کشیده و پدرانه و مادرانه لطف و محبت خود را نثارشان کنند؛ در این طرح شرکت نموده از برکات دنیوی و اخروی حمایت از ایتام بهره مند گردند. این سنت، همان دستور قرآن کریم است که علاوه بر بیت المال، در اموال مردم نیز حق و سهمیه ای را برای ایتام نیازمند مقرر کرده است.
 
اما سخن در این است که این سنت حسنه نباید به زمان خاصی همچون ماه رمضان، و تنها به کمک مالی ختم شود، بلکه باید به این مهم توجه داشت که ایتام بیش از نیاز مادی، به محبت و نوازش نیازمندند چرا که خط و کمبودهایی در زندگی انسان‌ها وجود دارد که جز از طریق محبت و دوستی، جبران نمی‌شود و در این میان کودکان یتیم، بیشترین نیاز را احساس می‌کنند، زیرا بر اثر از دست دادن پدر یا والدین از سرچشمه محبت دورافتاده و بدین سبب، بیش از هر چیز به نوازش محتاج اند و برای این احساس عاطفی و روحی، خواه ناخواه در انتظار پاسخ هستند.
 
یافته‌های برخی از روانشناسان حکایت از آن دارد که نوجوانانی که والدین خود را از دست داده اند در مقایسه با نوجوانان دیگر، نیاز اشباع ناپذیری به محبت دارند. شاید این نیاز بدین خاطر است که مرگ هر یک از والدین، قبل از پانزده سالگی با افسردگی در سال‌های بعد همبستگی مثبت دارد.
 
از سوی دیگر کودکان یتیم به واسطه احساس از دست دادن دنیای محبت و نوازش، به اندوه و اضطراب فوق العاده دچار می‌شوند. برخی از آنان به واسطه از دست دادن اعتماد به نفس، گرفتار وارفتگی و انزوا و مردم گریزی می‌شوند و گاهی گرفتار اختلالات عصبی، و کابوس‌های وحشتناک شده، جهش ماهیچه ای در آنان به وجود می‌آید و گاهی لرزش و لکنت زبان در آنان به تدریج هویدا می‌شود. برخی از آنان به خاطر آن که موقعیت خود را در خطر می‌بینند، احساس ناکامی و خلأ عاطفی می‌کنند که گاهی عمیق و ریشه‌دار می‌شود.
 
منبع: فرصت‌های از ماه خدا، محمدمهدی فجری، صص 104-99، مؤسسه بوستان کتاب، قم، چاپ اول، 1393.