فرهنگ پژوهان یکی از ویژگی های فرهنگ اسلامی را سادگی آموزه های دینی دانسته اند و معتقدند در کالبد شریعت اسلامی، روح سماحت و «نفی حرج»، سهولت احکام عبادی، حقوقی و اجتماعی را در درون خود دارد.[1] سادگی، نه لزوماً به معنی سبکی و بی زحمتی وظایف و مسئولیت ها در دین است، بلکه به معنای آن است که این آیین، در ارائه هنجارهای خود، هر گونه شرایطی را لحاظ می کند و مکلفین را در بن بست عملکردی، قرار نمی دهد. بلکه بر اساس آیه شریفه «لا یلکف الله نفساً الا وسعها»[2]، مسلمانان و مؤمنان در هر وضعیتی، قادر به انجام هنجار مد نظر، با لحاظ وسعت توان، در همان وضعیت هستند.
 
بر این اساس اگر هنجار ارزشمندی در شرایطی، برای پیروان این فرهنگ نامقدور و غیرممکن گردید، نظام دین حتماً یا هنجاری جایگزین برای آن تعریف می نماید و یا این که با لحاظ انگیزه و نیتی مشخص، پاداش و ثواب آن را برای مکلفین لحاظ خواهد نمود. نمونه هایی از این ظرفیت در فرهنگ اسلامی را مرور می کنیم:
 
زیارت خانه خدا و انجام اعمال عبادی مرتبط با آن، چه از نوع حج و چه از نوع عمره، یکی از اعمال پرارزش در فرهنگ اسلامی است. حال اگر انجام حج و عمره برای مسلمانان به هر دلیلی ناممکن گردید، محدودیتی در به دست آوری ارزش آن عمل لحاظ نگردیده است. امام باقر (علیه السلام) فرمود: خواندن نماز فریضه در مسجد کوفه، معادل انجام یک حج مقبوله است و خواندن نماز نافله در آن مسجد، معادل یک انجام یک عمره مقبوله است.[3] نیز امام رضا (علیه السلام) ثواب زیارت خود را معادل هزار عمره مقبوله بیان نمودند.[4]  

 

هم چنین همراهی و درک محضر اهل بیت(علیهم السلام)، آرزوی تمام محبان و شیعیان است. علاقه قلبی تمام عاشقان خاندان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آن است که بتوانند همواره در حضور و همراه پیشوایان خود باشند. اما این حضور ممکن است یا به لحاظ بعد مکانی مقدور نبوده و یا به لحاظ بعد زمانی و فاصله از دوران حضور معصومین ناممکن شده باشد. اسماعیل بن سهل در نامه ای به امام باقر(علیه السلام) به ایشان چنین عرض می کند: ذکری به من بیاموزید که با گفتن آن، در دنیا و آخرت همراه شما باشم. امام(علیه السلام)  در پاسخ به این درخواست، مسیر معیّت را برای آرزومندانی که فاصله مکانی یا زمانی از معصومین دارند را چنین تصویر فرمود: «تا می توانی سوره انا انزلناه (قدر) را زیاد تلاوت کن و لبانت را به استغفار تازه گردان».[5]  
نمونه دیگر آن که قرآن کریم بارها از تعلیم حکمت به انبیاء الهی توسط خداوند یاد می کند[6] و نیز، فلسفه بعثت پیامبر(صلی الله علیه و آله) را نیز تعلیم حکمت بیان می دارد.[7] حال اگر کسی پیامبر نبود و یا در معرض تعلیم حکمت قرار نداشت، مسیر دریافت حکمت برای او بسته نبوده و راه جایگزین آن را نیز معرفی می فرماید که پیشوایان دین فرمودند: «کسی که ما اهل بیت(علیهم السلام) را دوست بدارد و محبت ما را در قلبش محقق سازد، چشمه های حکمت بر زبانش جاری می گردد …».[8]  
اینک این پرسش مطرح است که در شرایطی که بستر زیارت اربعین با توجه به شرایط شیوع بیماری نامقدور گردیده و عاشقان سیدالشهدا(علیه السلام) از این سفر معنوی و روحی محروم گردیده اند، آیا آنان محروم از درک ثواب و ارزش آن هستند؟ با توجه به آن چه از ویژگی فرهنگ اسلامی بیان گردید، پاسخ سوال فوق منفی است. محبان اباعبدالله(علیه السلام) در هر شرایطی که باشند، چه امکان زیارت امام خویش را داشته باشند و چه نداشته باشند، از درک فضیلت آن عمل محروم نیستند. اینک نمونه هایی از ثواب های جایگزین در حوزه زیارت و معیّت با سیدالشهدا(علیه السلام) را از نظر می گذارنیم:
 

1 . زیارت از راه دور

در باور شیعی که مبتنی بر معارف قرآنی است، معصومان به اذن الهی در همه حال شاهد و ناظر اعمال انسان هستند و هیچ کدام از رفتارهای فرد، پوشیده از منظر آنان نیست. ذیل آیه 105 سوره توبه روایات متعددی در مسئله عرض اعمال بر ائمه از زبان معصومان صادر گردیده که این موضوع را تایید می نماید. امام رضا (علیه السلام)  فرمود: «و الله ان اعمالکم لتعرض علیّ فی کل یوم و لیله» به خدا سوگند اعمال شما هر شب و روز بر من عرضه می شود![9]  

 

بر اساس این باور، بعد مکانی و دوری فیزیکی، مانع درک فضیلت زیارت و بهره مندی معنوی از محضر امام معصوم تلقی نمی شود. به همین جهت در زیارات مأثوره از ایشان، مسئله زیارت از راه دور مطرح گردیده است. امام صادق (علیه السلام) از سدیر پرسیدند: آیا هر روز قبر حسین علیه السلام را زیارت می کنی؟ عرض کرد: خیر. فرمود: چقدر شما جفاکارید! آیا هر جمعه زیارتش می کنید؟ عرض کرد: خیر. فرمود: آیا هر ماه زیارت می کنید؟ عرض کرد: خیر. فرمود: آیا هر سال زیارتش می کنید؟ عرض کرد: گاهی زیارت می کنیم. فرمود: چقدر به حسین (علیه السلام) جفا می کنید! … چرا خود را مقید نمی سازی که هر جمعه پنج بار و هر روز یک بار قبر حسین علیه السلام را زیارت کنی؟ عرض کرد:  فدایتان شوم بین ما و مرقد حسینی، فرسخ ها فاصله است. فرمود: به بلندی برو؛ به سمت راست و چپ خود توجه کن؛ سرت را به سوی آسمان کن و سپس به سوی مزار حسین (علیه السلام)  توجه کن و بگو: «السلام علیک یا اباعبدالله السلام علیک و رحمه الله و برکاته». اگر چنین کنی برای تو یک زیارت نوشته می شود و هر زیارت معادل یک حج و یک عمره می باشد».[10]  
روایات متعدد دیگری با مضامین مشابه از جانب معصومان صادر گردیده و همگی به آموزش زیارت این چنینی، پرداخته اند. بر این مبنا، دوری از حرم سیدالشهداء(علیه السلام) و یا وجود مانعی در این مسیر، هیچ محدودیتی برای زائران حسینی در دست یابی به مفهوم زیارت ایجاد نمی کند و دلدادگان اباعبدالله(علیه السلام) می توانند به صورت دائم در حال زیارت امام خود باشند و با یک سلام از راه دور و با اتصال روح و قلب خود به محضر ایشان، از برکات و اجر معنوی آن بهره مند گردند.
 

3 . زیارت مؤمنین و برادران دینی

دیگر هنجاری که همسان با زیارت معصومان مورد توجه قرار گرفته و مورد تاکید ایشان بوده است، توجه مؤمنان به یکدیگر و دیدار سایر مؤمنان است. رسول خدا فرمود: «هرکس برادر خود را در خانه اش زیارت کند، خداوند به او می فرماید:  تو میهمان و زائر من هستی، پاداش تو بر من است و به خاطر محبت تو بر او، بهشت را بر تو واجب نمودم».[11] در بیان مشروط دیگری امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هرکس برادر دینی اش را برای خدا و نه برای غیر خدا و برای دست یابی به وعده الهی زیارت کند، خداوند هفتاد هزار ملک را موکّل می فرماید که به او می گویند: آگاه باش که بهشت گوارای تو باد.[12]  
این مسئله از یک منظر ناظر به رسیدگی به مؤمنان نیز هست که معصومان آن را نسبت به خود ارزش گذاری نموده اند. خیثمه می گوید: نزد امام باقر (علیه السلام) برای وداع با ایشان رفتم. فرمود: ای خیثمه هرکس از دوستان ما را می بینی به آن ها سلام برسان و آن ها را به تقوای الهی سفارش کن و این که دارایشان به فقیرشان توجه کند و قویشان بر ضعیف و زنده آن ها بر جنازه امواتشان حاضر شود و در خانه ها به ملاقات یکدیگر بروند. زیرا ملاقات آن ها در خانه هایشان با یکدیگر، امر ما را زنده می دارد و خدا رحمت کند بنده ای را که امر ما را زنده می دارد.[13]  

 

3 . برگزاری مجالس حسینی

دیگر مسئله ارزشمند در مسیر زیارت اباعبدالله(علیه السلام)، برگزاری محافل و مجالس حسینی است که سیره و منش ایشان در آن بازگو شده و بر مصائب ایشان عزاداری گردد. به تعبیر برخی علما، هر مجلسی که به یاد و نام اهل بیت(علیه السلام) برگزار گردد، تحت قبّه امام و در محضر معصومان است. بر این اساس، عاشقان سیدالشهدا(علیه السلام) با برگزاری این مجالس هرچند به صورت بسیار محدود و حتی خانگی، می توانند خود را در زمره خدمتگزاران به دستگاه حسینی و ارادتمندان آستان سیدالشهدا(علیه السلام) ثبت و ضبط نمایند. امام باقر(علیه السلام) در مورد کسانی که در روز عاشورا از حرم سیدالشهدا(علیه السلام) دور هستند، فرمود: «بر حسین (علیه السلام) ندبه، عزاداری و گریه کند و به اهل خانه خود امر کند که بر او بگریند و در خانه با اظهار گریه و ناله بر حسین(علیه السلام)، عزا برپا نمایند و یکدیگر را با گریه، تعزیت و تسلیت گویی در سوگ حسین(علیه السلام) در خانه هایشان ملاقات کنند…».[14]  
بر اساس آن چه بیان گردید، علاقمندان به اهل بیت(علیهم السلام) اگر در موقعیتی قرار گیرند که از درک محضر امام در حیات ایشان یا از درک حرم و مرقد مطهر ایشان محروم باشند، این محرومیت به معنای محرومیت از فضائل و آثار مترتب بر زیارت امام(علیه السلام) نبوده و هیچ گاه نمی تواند آنان را از اجر آن محروم کند. علاوه بر این که مؤمن هر نیت خالصی که داشته باشد و نتواند عمل صالحی را به انجام برساند، از اجر و ثواب عمل برخوردار است.

پی‌نوشت:
[1] . کاشفی، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ص 71.
[2] . بقره 286.
[3] . ابن قولویه، کامل الزیارات، ص 28.
[4] . ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 256.
[5] . ابن بابویه، ثواب الاعمال، ص 165.
[6] . مائده 110.
[7] . آل عمران، 164.
[8] . برقی، المحاسن، ج 1، ص 61.
[9] . کلینی، کافی، ج 1 ص 219.
[10] . کافی، ج 4، ص 589.
[11]  . کافی، ج 2، ص 177.
[12] . کافی ج 2، ص 175.
[13] . قرب الاسناد ص 32.
[14] . کامل الزیارات ص 175.