نهج البلاغه ،دايره المعارفي بزرگ و جامع ازفرهنگ اسلامي است؛ اثري گران سنگ كه فراتر از عصر و زمان خود ، راه گشاي مشكلات بشر ، و در همه دوران راهنماي جاودانه پويندگان راه حق و حقيقت بوده است .
اين گنجينه بي همتا ، تنها ، نشان دهنده گوشه اي از انديشه والاي مردي آسماني است .فصاحت و بلاغت ، جامعيت و تنوع و معارف عميق و ژرف ، آن را به اثري بي مانند بدل ساخته است .
در اين مقاله برآنيم كه نمي از يم دانش و فضل علي (عليه السلام) بچشيم و از منظر او ، نگاهي اجمالي به بحث علم آموزي بيفكنيم .پس سري به اين نسخه شفابخش مي زنيم.

ارزش دانش و دانش آموزي
 

اميرالمؤمنين علي (عليه السلام) در نهج البلاغه درباره ارزش و اهميت دانش و فراگيري آن، سخنان حكيمانه اي بيان فرموده است؛ از جمله مي فرمايد :«دانش، ميراثي گران بها و آداب ،زيورهاي هميشه تازه و انديشه ، آيينه اي شفاف است.» (1) آن حضرت در توصيه اي براي كسب دانش مي فرمايد:
در فراگيري دانش ، پيش از آنكه درختش بخشكد ،تلاش كنيد و پيش از آنكه به خود مشغول گرديد ، از معدن علوم اهل بيت (عليه السلام) دانش استخراج كنيد.(2)
پيشواي متقيان ، حرص و طمع براي دانش آموزي را از نشانه هاي پرهيزكاران معرفي مي كند:«… و حرصاً في علم؛ … جان آنها [پرهيزكاران] تشنه كسب دانش است و هرگزاز آن سيراب نمي شوند.»(3)
ايشان در بيان مقام والاي معلم و متعلم ،انسان ها را به سه گروه تقسيم مي كند و مي فرمايد :
مردم سه دسته اند: دانشمند الهي ، آموزنده اي بر راه رستگاري و گروهي كه همچون پشه ها دست خوش باد و توفانند و هميشه سرگردان؛آنها به دنبال هر سر و صدايي مي روند و با وزش هر بادي حركت مي كنند؛نه ازروشنايي دانش ،نورگرفتند و نه به پناهگاه استواري پناه بردند.(4)
آن حضرت فراگيري دانش را به اندازه اي ارزشمند مي داند كه اجازه مي دهد از هر كسي علم بياموزيم:
حكمت را هر كجا كه باشد فراگير. گاهي حكمت در سينه منافق است و بي تابي مي كند تا بيرون آيد و با همدمانش در سينه مؤمن آرام گيرد.(5)
در نظر ايشان ارزش انسان به ميزان علم آموزي اوست:
اي كميل ،قلب ها بسان ظرف هايي هستند كه بهترين آنها‌،فراگيرترين آنهاست؛پس آنچه را مي گويم نگاه دار.

نامحدود بودن دانش
 

اميرمؤمنان علي (عليه السلام) دانش را به ظرفي نامحدود تشبيه مي كند كه پر كردن آن امكان پذير نيست:
هر ظرفي با ريختن چيزي در آن پر مي شود ، جز ظرف دانش كه هر چه در آن جاي دهي ، وسعتش بيشتر مي شود.(6)
از نگاه آن حضرت ، جويندگان دانش و مال ، گرسنگاني سيري ناپذيرند:«دو گرسنه هرگز سير نشوند ؛ جوينده علم وجوينده مال.»(7)

علم نافع و علم غير نافع
 

در سخنان امام علي (عليه السلام) در نهج البلاغه ،تعبيرعلم نافع و غيرنافع ، يا علم سودمند و غيرسودمند ، بارها تكرار شده است:
بهترين سخن ، آن است كه سودمند باشد . بدان كه علمي كه سودمند نباشد فايده اي نخواهد داشت و دانشي كه سزاوار يادگيري نيست سودي ندارد.(8)
پرهيزكاران ….، گوش هاي خود را وقف [شنيدن] دانش سودمند كرده اند.(9)
چه بسا عالمي كه جهلش او را از پاي درآورد و دانش او همراهش باشد ، ولي سودي به حال وي نداشته باشد.(10)
امام ، معيار تشخيص علم نافع از علم غير نافع را چنين بيان مي كند:
علم دو گونه است:علم فطري و علم اكتسابي . علم اكتسابي اگر با علم فطري هماهنگ نباشد ، سودمند نخواهد بود.(11)
علوم فطري ، علومي هستند كه انسان در طبيعت و فطرت خويش آنها را مي يابد و زمينه هاي يافتن آنها را در خود دارد. علوم اكتسابي ، علومي هستند كه بادرس و بحث به دست مي آيند . به گفته حضرت ، دانش فطري و نيز هر دانش اكتسابي كه به دانش فطري باز گردد و با آن هماهنگ باشد و زمينه شكوفايي اش را فراهم كند، علم نافع خواهد بود و گرنه سودي نخواهد داشت .
امام در تعبيري ديگر ، عالي ترين و نازل ترين دانش را اين گونه معرفي مي كند:
بي ارزش ترين دانش ، دانشي است كه بر سر زبان است؛ و برترين دانش ، دانشي است كه در اعضا و جوارح آشكار شود.(12)
بر اين اساس ، دانش بايد با عمل همراه باشد ، و در صورتي كه فقط بر زبان جاري شود و از عمل به دور باشد ، بي ارزش است . مشابه اين سخنان را در بخش هاي ديگري از نهج البلاغه نيز مي بينيم :
علم و عمل پيوندي نزديك دارند و كسي كه [دانشي را] دانست بايد به آن عمل كند؛ چرا كه علم ، عمل را فرا مي خواند، اگر پاسخش را داد مي ماند ، و گرنه كوچ مي كند.(13)
همچنين يكي از مواردي كه نادان را به فراگيري علم بي رغبت مي كند ، اين است كه بسيار مي بيند عالم ،علم خود را تباه كرده است و به آن عمل نمي كند:«هرگاه عالم ، علم خود را تباه كند ، نادان به آموختن روي نياورد.»(14)

آداب پرسش و پاسخ
 

امام علي (عليه السلام) در نهج البلاغ براي پرسش و پاسخ ، آداب و شرايط خاصي بيان كرده است؛ازجمله مي فرمايد:
براي فهميدن بپرس ، نه براي آزار دادن ؛ كه نادان آموزش گيرنده همانا داناست ،و داناي بي انصاف چون نادان بهانه جواست (15)
اگر از كسي سؤال كردند و [پاسخ را] نمي داند ، شرم نكند و بگويد نمي دانم و كسي در آموختن و [پرسيدن] آنچه نمي داند ، شرم نكند.(16)
آن حضرت همچنين ، پرسش كردن را راهي براي پوشاندن عيب ها معرفي مي كند.(17)

مقايسه دانش با ثروت
 

اميرمؤمنان علي (عليه السلام) در مقايسه اي حكيمانه ،دانش و ثروت را اين گونه با هم مقايسه مي كند:
دانش بهتر از مال است ؛ زيرا دانش ، نگهبان تو است ، و مال را تو بايد نگهبان باشي ،مال با بخشش كاستي پذيرد ، اما دانش با بخشش فزوني گيرد . مقام و شخصيتي كه با مال به دست آمده است ، با نابودي مال نابود گردد[، اما علم اين گونه نيست].ثروت اندوزان بي تقوا مرده اند ، گر چه به ظاهر زنده اند؛ اما دانشمندان ، تا دنيا برقرار است ، زنده اند؛ بدن هايشان در زمين پنهان ،اما ياد آنان در دل ها هميشه زنده است .دانش ،فرمانروا و مال ، فرمان بر است.(18)

پی نوشت ها :
 

1.نهج البلاغه ، ترجمه : محمد دشتي ، ص444، حكمت 5.
2. همان ، ص 136 ، خطبه 105.
3.همان ، ص 288 ، خطبه 193.
4. همان ، ص 470 ، حكمت 147.
5. همان ، ص 456، حكمت 79.
6. همان ، ص 480 ، حكمت 205.
7. همان ، ص 528 ، حكمت 457.
8. همان ، ص370 ، نامه 31.
9. همان ، ص 286 ، خطبه 193.
10. همان ، ص 462 ، حكمت 107.
11. همان ، ص 506 ، حكمت 338.
12. همان ، ص 458، حكمت 92.
13. همان ، ص 510 ، حكمت 366.
14.همان ، ص 514 ، حكمت 372.
15. همان ، ص 504 ، حكمت 320.
16. همان ، ص 456،حكمت 82.
17.همان ، ص444، حكمت 6.
18. همان ، ص 470 ، حكمت 147.
 

منبع:نشريه گلبرگ ،شماره 123.
/ج