سؤال این است که مگر ممکن است نصف آیه در بارۀ مواخات و برادری دینی باشد و نصف دیگر آن در بارۀ برادری خونی و قوم و خویشی؟ برادر نسبی کافر و مشرک نزدیک تر است؟ آیا اصلاً در این سوره و در این آیه صحبت از ارث بردن است آن طور که بطور مثال صاحب تفسیر المیزان می گوید؟

1. آیۀ شریفۀ «وَ الَّذینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَکُمْ فَأُولئِکَ مِنْکُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فی‏ کِتابِ اللَّهِ…»:[1] در این آیه، به چهارمین گروه مسلمانان اشاره کرده، مى‏ فرماید: «آنها که بعد از این ایمان بیاورند و هجرت کنند و با شما در جهاد شرکت جویند آنها نیز از شمایند»؛ یعنى جامعۀ اسلامى یک جامعه مدار بسته و انحصارى نیست، بلکه درهایش به سوى همه مؤمنان و مهاجران و مجاهدان آینده نیز گشوده است، هر چند مهاجران نخستین مقام و منزلت خاصى دارند، ولى این برترى به آن معنا نیست که مؤمنان و مهاجران آینده که در زمان نفوذ و پیشرفت اسلام به آن گرویدند و به سوى آن آمدند، جزء بافت جامعه اسلامى نباشند.[2]

و در پایان آیه اشاره به ولایت و اولویت خویشاوندان نسبت به یکدیگر کرده، مى ‏گوید: «خویشاوندان (نیز) نسبت به یکدیگر و در احکامى که خداوند بر بندگانش مقرر داشته اولویت دارند».

در حقیقت در قسمت نخست این آیه و آیات گذشته بحث از ولایت و اولویت عمومى مسلمانان نسبت به یکدیگر بود و در این بخش از آیه تأکید مى ‏کند که این ولایت و اولویت در مورد خویشاوندان به صورت قوى‏ تر و جامع ترى است؛ زیرا خویشاوندان مسلمان علاوه بر ولایت ایمان و هجرت، ولایت خویشاوندى نیز دارند.[3] به همین جهت آنها از یکدیگر ارث مى ‏برند، در حالى که غیر خویشاوندان از یکدیگر ارث نمى ‏برند.[4]

بنابر این، آیۀ مزبور تنها حکم ارث را بیان نمى ‏کند، بلکه معناى وسیعى دارد که ارث هم جزو آن است و اگر مشاهده مى ‏کنیم که در احکام ارث در روایات اسلامى و در منابع فقهى به این آیه و آیه مشابۀ آن در سورۀ احزاب استدلال شده، دلیل بر این نیست که منحصر به مسئله ارث باشد، بلکه مى ‏تواند روشنگر یک قانون کلى که ارث هم بخشى از آن است، بوده باشد.[5]

اما احتمال این که آیات گذشته شامل ارث هم بشود، و سپس آیه اخیر این حکم را نسخ کرده باشد،[6] بسیار بعید به نظر مى ‏رسد؛[7] زیرا ارتباط مفهومى و پیوستگى این آیات با یکدیگر از نظر معنوى، و حتى شباهت لفظى، نشان مى ‏دهد که همه با هم نازل شده است، و از این رو نمى ‏تواند ناسخ و منسوخ بوده باشد.[8]

2. آیۀ شریفۀ «… وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فی‏ کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُهاجِرینَ إِلاَّ أَنْ تَفْعَلُوا إِلى‏ أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُورا»:[9] هنگامى که مسلمانان از مکه به مدینه هجرت کردند و اسلام پیوند و رابطه آنها را با بستگان مشرکشان که در مکه بودند به کلّى برید، پیامبر اسلام(ص) به فرمان الهى، مسئلۀ عقد اخوّت و پیمان برادرى را در میان آنها برقرار ساخت. به این ترتیب که میان «مهاجران» و «انصار» (دو به دو) پیمان اخوّت و برادرى منعقد شد، و آنها همچون دو برادر حقیقى از یکدیگر ارث مى ‏بردند، ولى این یک حکم موقّت و مخصوص به این حالت فوق العاده بود، هنگامى که اسلام گسترش پیدا کرد و ارتباطات گذشته تدریجاً بر قرار شد، دیگر ضرورتى براى ادامه این حکم نبود.

آیه فوق نازل شد و «نظام مؤاخات» را به طورى که جانشین نسب شود باطل کرد و حکم ارث و مانند آن را مخصوص خویشاوندان حقیقى قرار داد.[10]