22. اختصار علوم الحديث، الحافظ اسماعيل بن عمر الشهير بابن كثير (701 – 774ق)
اين كتاب در عين ايجاز و اختصار، مستدركى بر كتاب ابن صلاح نيز به شمار مى‏رود. مؤلف، علاوه بر تلخيص مقدمه ابن صلاح نظر خود را نيز افزوده است. اين كتاب به وسيله محدث معروف، احمد محمّد شاكر شرح مختصرى شده است.
23. الباعث الحثيث شرح اختصار علوم الحديث، احمد محمّد شاكر، مصر: مطبعة محمّد على صبيح، چاپ سوم، 1370ق / 1951م.
در اين كتاب، اختصار علوم حديث در متن و شرح آن، الباعث الحثيث، در پاورقى آمده است.
24. النكت على مقدمة ابن الصلاح، بدر الدين الزركشى (م 794 ق)، تحقيق : دكتر زين‏العابدين بن محمد بدا، رياض: مكتبة أضواء السلف، 1419 ق.
اين كتاب شرحى بر مقدمه ابن صلاح است. روش زركشى اين است كه عباراتى را ذكر مى‏كند و سپس مى‏نويسد : «فيه امور»، آن‏گاه مورد به مورد بحث مى‏كند.
25. الشذّ الفَيّاح من علوم ابن الصلاح، الشيخ برهان الدين الأبناسى، إبراهيم بن موسى بن أيوب البرهان الأبناسى (725 – 802 ق)، تحقيق : صلاح فتحى هَلَل ابو خُبَيْب، الرياض: مكتبة الرشد، چاپ اول، 1418 ق / 1998م.
كتاب شامل مطالب كتاب مقدمه ابن صلاح و عراقى است و در بردارنده :
صحيح، حسن، ضعيف، مسند، متصل، مرفوع، موقوف، مقطوع، مرسل، منقطع، معضل، تدليس، شاذ، منكر، اعتبار، شاهد، زيادات الثقات، افراد، معلل، مضطرب، مدرج، المختلق المصنوع، مقلوب، صفة من تقبل روايته و من ترد، كيفية سماع الحديث و تحمله و صفة، ضبطه، كتابة الحديث و كيفية ضبط الكتاب، صفة رواية الحديث و شروط أدائه، آداب المحدث، آداب طالب الحديث… كه تا 65 نوع از انواع علوم حديث را بر مى‏شمرد.
26. المُقْنِع فى علوم الحديث، سراج الدين عمر بن على بن احمد الانصارى المشهور بابن المّلَقّن الشافعى (723 – 804 ق)، تحقيق : عبدالله بن يوسف الجديع، المملكة العربية السعودية: دار فوّاز للنشر، 1413 ق / 1992م.
اين كتاب نيز تلخيص كتاب ابن صلاح همراه با اضافاتى از مؤلف است، كه اضافات وى داخل قوس و يا با «قلت» مشخص شده است. انواع علوم الحديث در اين كتاب، همان 65 نوع كتاب ابن صلاح و با همان ترتيب است.
27. محاسن الاصطلاح فى تضمين ابن الصلاح، الامام سراج الدين عمر بن اَسْلان البلقينى الشافعى (م 805 ق)، تحقيق : خليل المنصور، بيروت: دارالكتب العلمية، چاپ اول، 1420 ق / 1999 م.
اين كتاب، شامل اصل مقدمه ابن صلاح، همراه با توضيحات و تعليقات است. در بالاى هر صفحه، متن مقدمه ابن صلاح و در پايين، نص محاسن الاصطلاح آمده است. كتاب در 70 نوع نگاشته شده است. مواردى كه بلقينى بر كتاب ابن صلاح افزوده است عبارتند از:
1. رواية الصحابة بعضهم عن بعض، 2. رواية التابعين بعضهم عن بعض، 3.معرفة من اشترك من رجال الإسناد، 4. معرفة أسباب الحديث، 5. التاريخ المتعلق بالمتون.
اين كتاب به وسيله دارالمعارف قاهره، همراه با مقدمه ابن صلاح با نام مقدمه ابن صلاح و محاسن الاصطلاح چاپ شده است.
تصحيح و چاپ جديد بر دست دكتر عائشة عبدالرحمن بنت الشاطى‏ء ارسال 1409ق/ 1989م، تصحيح و در تاريخ 1411 ق / 1990 م چاپ شده است.
در اين چاپ، مقدمه‏اى مفصل در باره ابن صلاح و بلقينى در ابتداى كتاب نگاشته شده است.
28. التقييد و ا لايضاح، شرح مقدمه ابن الصلاح، الحافظ زين الدين عبد الرحيم بن الحسين العراقى(725، 806 ق) تحقيق : عبد الرحمن محمّد عثمان، دار الفكر، 1401 ق / 1981 م.
متن مقدمه ابن صلاح در بالا و شرح و توضيح عراقى در پاورقى آمده است.
دارالحديث للطباعة و النشر و التوزيعِ بيروت اين كتاب را به همراه كتاب المصباح على مقدمة ابن الصلاح، الشيخ محمّد راغب الطبّاخ در سال 1405 ق / 1984 م (چاپ دوم) چاپ كرده است.
29. الفية الحديث الحافظ العراقى، ابوالفضل زين الدين عبد الرحيم بن الحسين (725 – 806ق)، تحقيق و تصحيح : احمد محمّد شاكر، بيروت: عالم الكتب ؛ قاهره: مكتبة السنة، چاپ دوم، 1408 ق/ 1988 م.
اين الفيه چنين آغاز مى‏شود :
يقول راجى ربه المقتدر
عبد الرحيم بن الحسين الأثرى
من بعد حمداللّه ذى الالاء
على امتنان جل عن إحصاء
ثم صلاة و سلام دائم
على نبىّ الخير ذى المراحم
فهذه المقاصد المهمّة
توضح من علم الحديث رسمه
نظّمتها تبصرة للمبتدى
تذكرة للمنتهى و المُسنِد
لخصت فيها ابن الصلاح أجمعه
وزدتها علما تراه موضعه
… و أهل هذا الشأن قسّموا السنن
إلى صحيح و ضعيف و حسن
عراقى پس از نوشتن اين الفيه كه به نام التبصرة و التذكرة نيز معروف است، احساس كرد كه اين‏كار كافى نيست؛ چرا كه مطالب احتياج به توضيح داشت، لذا خود به شرح آن مبادرت كرد.
30. فتح المغيث بشرح الفية الحديث، الحافظ العراقى، تحقيق و تعليق: محمود ربيع، كه همراه با الفيه وى چاپ شده است. ظاهراً عراقى 2 شرح بر الفيه داشته است : اول، شرح مفصل و مطول – كه چاپ نشده است -. دوم، تلخيص آن شرح مفصل، به نام فتح المغيث بشرح الفية الحديث، برخى همين شرح را التبصرة و التذكرة مى‏دانند. شرح عراقى شامل آراى دانشمندان قبل از وى مثل ابن‏كثير، ابن صلاح و متقدمان است و افزونيهايى بر مقدمه ابن صلاح دارد.
31. جواهر الاصول فى علم حديث الرسول، ابوالفيض محمّد بن على الفارسى الحنفى المشهور به فصيح الهروى (م 837 ق) تحقيق و تعليق : ابوالمعالى قاضى اطهر المباركفورى، المدينة المنورة: المكتبة العميلة، 1373 ق.
كتاب شامل يك فاتحه و چهار قسم و يك خاتمه است و شامل مطالب زير :
القسم الأول. فى المتن و أقسامه و أنواعه.
تقسيمات حديث به حسن، صحيح و ضعيف و انواع هر يك اعم از مسند، متصل، مرفوع، مشهور، غريب، مضطرب، مدلس و….
القسم الثانى. فى السند
شامل 11 نوع (عدالت و ضبط، مجهول الحال، الفاظ جرح و تعديل، اسناد عالى و نازل، تدليس، عنعنة…).
القسم الثالث.
فى تحمل الحديث و طرق نقل و ضبطه و ما يتعلق به و الكلام فيه ستة أنواع: 1. اهلية التحمل، 2. طرق التحمل، 3. كتابة الحديث، 4. رواية الحديث و كيفيتها، 5. آداب الرواى، 6. آداب طالب الحديث.
القسم الرابع.
فى أسماء الرجال و طبقات العلماء و ما يتصل بذلك.
شامل 21 نوع از جمله : معرفة الصحابة و التابعين، طبقات الرواة، مؤتلف و مختلف …
الخاتمة. فى معرفة صدق المحدث و إتقانه و تنقير الحديث و تثبيته.
در قرن نهم كتب زير را مى‏توان برشمرد :
32. تنقيح الانظار فى علوم الاثار، حافظ محمّد بن ابراهيم، المعروف بابن الوزير(775 – 840 ق)، قاهره: دارالفكر، 1366 ق / 1947م.
اين كتاب، متن مختصرى در زمينه مصطلح الحديث است و شامل مسائل اصلى اين علم و بيان آرا و نظرات علما، به گونه‏اى كه هر سخنى را به صاحب آن نسبت مى‏دهد و در نقل آن سخنان، دقت روا مى‏دارد و اگر در اقوال، نقصى وجود داشته باشد، آن را بر مى‏نُمايد و به آن مى‏پردازد و در اغلب موارد، نظرى را بر مى‏گزيند كه با بعضى از سخنانى كه نقل كرده، موافقت داشته باشد و گاه، قول وسط را بر مى‏گزيند.
دو ويژگى اين كتاب عبارت‏اند از: 1. ذكر آرا و نظرات دانشمندان زيديه در كتاب‏هاى ساير مذاهب، 2. جمع بين اصطلاحات علماى اصول فقه و اصول الحديث (مصطلح الحديث) كه وجوه اتفاق و افتراق اصطلاحات دو گروه را برنموده است. اين كتاب توسط محمّد بن اسماعيل الامير الحسنى الصنعانى شرح شده كه در همين مجموعه بيان آن خواهد آمد.
33. النكت على كتاب ابن الصلاح، احمد بن على بن محمّد بن حجر العسقلانى (773 – 852 ق)، تحقيق : دكتر ربيع بن هادى عمير، مدينه: جامعة اسلامية، 1404 ق/ 1984 م.
محقق، مقدمه‏اى مفصل درباره معرفى حافظ ابن صلاح، حافظ عراقى (استاد ابن حجر) و نيز ابن حجر عسقلانى دارد و به دنبال آن مطالبى چند آورده است:
1. فى تنكيت حافظ ابن حجر على ابن الصلاح (129 نكته)، 2. فى تنكيته على العراقى (57 نكته)، 3. فى مناهج الأئمة الثلاثة، 4. فى تعقباتى (دكتر ربيع بن هادى عمير) على الحافظ ابن حجر (نكته‏ها و تعريض‏هاى محقق بر ابن حجر). كتاب النكت شامل شرح مختصر و استدراك بعضى از مطالب كتاب ابن صلاح است. نكته گيريهاى ابن حجر بر ابن صلاح در چهار زمينه است : 1. دفاع از ابن صلاح، 2. اعتراض بر او و مناقشه با او، 3. شرح برخى مطالب لغوى و اصطلاحى، 4. مطالب اضافى بر مطالب كتاب ابن صلاح.
نكته‏گيريهاى ابن حجر بر حافظ عراقى بيشتر حالت بحث و مناقشه با او دارد، تا توجيه و تأييد نظرات استاد.
34. نخبة الفكر فى مصطلح اهل الأثر، احمد بن على بن محمّد بن حجر العسقلانى (773 – 852 ق).
اصل اين كتاب پنج صفحه است، كه به درخواست برخى – كه احتمالاً عز بن جماعة يا شمس‏الدين زركشى بوده‏اند – اصطلاحات حديثى را به صورت مختصر آورده است. ابن حجر متن نخبةالفكر خود را شرح كرده است.
35. نزهة النظر فى توضيح نخبة الفكر فى مصطلح أهل الأثر، ابن حجر عسقلانى (773 – 852ق)، تحقيق : نور الدين عتر، بيروت – دمشق: دار الخير، چاپ دوم، 1414 ق /1992 م.
ترتيب نخبة الفكر مبتكرانه است و از مؤلفان قبل بخصوص ابن صلاح تقليد نكرده است. ابن حجر آغازگر روش جديدى در طرح مباحث مصطلح الحديث است. وى در نخبة الفكر ابتدا سابقه علم مصطلح الحديث را تذكر مى‏دهد و سپس با تقسيم خبر به متواتر و آحاد و اقسام خبر واحد، مطالب را ادامه مى‏دهد.
او نخست، خبر واحد را به سه قسم (مشهور، عزيز و غريب) تقسيم مى‏كند و پس از توضيح هر يك، به تعريف صحيح، حسن، ضعيف و اقسام آن و نيز شاذ و محفوظ، معروف و منكر و…مى‏پردازد.
به اين ترتيب، بعضى از اقسام ذكر شده در مقدمه ابن صلاح را در يكديگر ادغام كرده، ترتيب برخى از انواع را به هم زده است. مثلاً دو نوع 61 و 63 مقدمه ابن صلاح را به هم آميخته و از آن با عنوان «معرفة الأسماء المجردة…» ياد كرده است.
(در مقدمه ابن صلاح نوع 61، معرفة الثقات وا لضعفاء و نوع 63، معرفة طبقات الرواة و العلماء است).
همچنين در مقدمه ابن صلاح، مشهور، غريب و عزيز در نوع 31 تا 33 بحث شده؛ ولى ابن حجر، شروع خبر واحد را با وضع سندى يا بر مبناى تقسيم عددى راويان آورده است. پس از تعريف حديث ضعيف، در بيان اقسام ضعيف از حديث موضع شروع كرده و سپس حديث متروك و منكر و….
مطالب كتاب در يك نگاه، شامل : خبر، حديث، سنّت، اثر، تقسيم خبر به متواتر و آحاد، تقسيم خبر واحد به مشهور و مستفيض و عزيز و غريب، صحيح، حسن، محفوظ، شاذ، معروف، منكر، متابع، شاهد، مختلف الحديث، ناسخ و منسوخ، مردود، معلق، مرسل، معضل، منقطع، مدلّس، متروك، معلل، مدرج، مقلوب… تعريف صحابى، تابعى، محضرم، انواع متن برحسب گوينده، تحمل حديث، طبقات روات، جرح و تعديل، معرفة الاسماء و الكنى.
وى در اين كتاب به توضيح مطالب پيچيده‏اى كه براى مبتديان روشن نبوده است، پرداخته و به زياداتى – كه بر نظرات گذشتگان طرح كرده – اشاره كرده و به جمع آورى مهمترين مطالبى كه تا زمان وى در مصطلح الحديث متداول بوده پرداخته است. تفاوت كتاب ابن حجر با مقدمه ابن صلاح در اين است كه كتاب ابن حجر، يك متن آموزشى است، لذا تفصيلات و زوايد در آن نيست. به علاوه، تنظيم و طبقه بندى و تدوين مطالب در كتاب ابن حجر به خوبى ارائه شده است.
تقسيم بندى‏ها در كتاب ابن حجر چنين است:
خبر واحد: 1. مستفيض، 2. عزيز، 3. غريب (مفرد).
خبر واحد : 1. صحيح، 2. حسن، 3 – ضعيف.
ضعيف : 1. ضعف به اعتبار فقدان سند، 2. ضعف به اعتبار مشكل راوى.
ضعف به اعتبار فقدان سند : 1. معلق، 2. مرسل، 3. معضل، 4. منقطع، 5.مدلس، 6. مرسل خفى.
ضعف به اعتبار مشكل رواى : 1. در حوزه عدالت، جهالت، 2. در حوزه ضبط و وهم.
در حالى‏كه در مقدمه ابن صلاح، اين روش نيست. ابن صلاح از صحيح و حسن شروع مى‏كند، پس از آن بحث درباره متصل، موقوف و مرسل و پس از چند نوع، بحث معلق و مقطوع را مطرح مى‏كند؛ ولى در كتاب ابن حجر، ضعف سند در يك جا متمركز است.
ابن حجر وقتى يك قسم را تعريف مى‏كند، بيان مى‏كند كه با اين تعريف، اين انواع حديث از تعريف خارج مى‏شوند. مثلاً در صفحه 2 چنين آمده است:
…و المسند فى قول أهل الحديث : هذا حديث مسند هو مرفوع صحابى بسند ظاهر الاتصال. فقولى : «مرفوع»، «كالجنس»، و قولى : «صحابى» كالفصل يخرج به مارفعه التابعى، فإنّه مرسل، أو مَن دونه فإنّه معضل، أو معلّق، و قول: «ظاهره الاتصال» يخرج به ما ظاهره الانقطاع، و يدخل ما فيه الاحتمال و ما يوجد فيه حقيقة الاتصال من باب الأولى. و يفهم من التقييد بالظهور إنّ الانقطاع الخفى كمعنعنة المدلس، و المعاصر الذى لم يثبت لقبه، لايخرج الحديث عن كونه مسند الإطباق الأئمة الذين خرّجوا المسانيد على ذلك ….
پس از ابن حجر، كتاب نخبة الفكر و شرح آن به‏طور بى‏سابقه‏اى مورد استقبال دانشمندان قرار گرفت و در مدت كوتاهى بيش از پنجاه كتاب در طول آن تأليف شد.
36. جواهر الاصول فى علم حديث الرسول، الامام العلامة ابو الفيض محمّد بن على الفارسى (م‏873ق)، شرح و ترجمه اعلام و تعليق : الشيخ صلاح محمّد محمّد عُوَيْضَة، بيروت: دارالكتب العلمية، چاپ اول، 1413 ق / 1992 م.
ماهية علم الحديث، الحاجة إلى هذا العلم، موضوعه، فى المتن و أقسامه و أنواعه (الصحيح و الحسن و الضعيف) و أنواعها، فى السند، تحمل الحديث و طرق نقله و ضبطه و ما يتعلق به، في أسماء الرجال و طبقات العلماء و ما يتعلق بذلك، فى معرفة صدق المحدث و إتقانه رئوس مطالب كتاب است.
37. رسالتان فى مصطلح الحديث،
1. رسالة فى اصول الحديث، الشريف الجرجانى، على بن محمّد على الحسينى معروف به السيد الشريف السيد السند (740 – 816 ق)، 2. كتاب المختصر فى علم الأثر، محى‏الدين أبو عبداللّه الكافيجى الحنفى، محمّد بن سليمان بن سعد (او سعيد) بن سعود الرومى البرعمى (788 – 879 ق)، تحقيق : الدكتور على زوين، دار الرشيد – دار الرياض، چاپ اول، 1407 ق / 1987م.
محقق در مورد كتاب اول مى‏گويد :
… و الظاهر إنّها حاشية على خلاصة الطيبى فى علوم الحديث أو إنّها تلخيص لمختصره مع إضافات و تعليقات ….
مؤلف كتاب اول در مقدمه مى‏گويد :
… هذا المختصر جامع المعرفة علم الحديث مرتّب على مقدمة و مقاصد….
المقدمة فى بيان أصول و اصطلاحاته:
المقاصد :
الباب الاوّل. و فى أقسام الحديث و أنواعه (صحيح، حسن و ضعيف)، الباب الثانى. فى الجرح و التعديل (العدالة و الضبط، الجرح)، الباب الثالث. فى تحمل الحديث، الباب الرابع. فى اسماء الرجال.
كتاب دوم شامل :
الباب الاوّل. فى مصطلحات المحدثين، الباب الثانى فى المسائل، خاتم الكتاب. فى آداب الشيخ و الطالب.
38. فتح المغيث شرح الفية الحديث، الامام شمس‏الدين محمّد بن عبدالرحمن بن محمّدالسخاوى (م 902 ق)، تحقيق و تعليق : شيخ صلاح محمّد محمّد عويضة، بيروت: دارالكتب العلمية، 1417 ق / 1996 م.
كتاب، شرح الفيه عراقى در حديث است. معمولاً 7 الى 10 بيت را ذكر مى‏كند و آن‏گاه، به شرح مبسوط آن مى‏پردازد.
39. بلغة الحثيث الى علم الحديث، الإمام العلامة جمال الدين أبو المحاسن يوسف بن حسن بن احمد بن حسن بن عبدالهادى المقدسى الحنبلى المعروف بابن المَبْرِد (840 – 909 ق)، تحقيق : صلاح بن عايض الشلاحى، بيروت: دار ابن حزم، چاپ اول، 1416 ق / 1995 م.
كتابى مختصر در زمينه مصطلح الحديث است، كه در قطع كوچك در 60 صفحه با مقدمه‏اى درباره مؤلف نگاشته شده است.
40. حاشية على شرح نخبة الفكر (نزهة النظر)، تأليف : كمال الدين محمّد بن ابى شريف المقدسى (م 906ق)، تحقيق : دكتر ابراهيم بن ناصر الناصر، رياض: دارالوطن للنشر، 1999 م.
مؤلف، شاگرد ابن حجر است. وى در كتاب، پس از ترجمه مختصر صاحب شرح، اصل شرح را آغاز مى‏كند، كه متن نزهة النظر در وسط و پاورقى‏هاى محقق در رديف سوم آمده است. اين كتاب، شرح مختصرى از نزهة النظر است.
ادامه دارد …
منبع: www.hadith.net
/خ