مقدمه:

1. برای شناخت کامل و صحیح هر چیز؛ تسلط و اشراف کامل بر آن چیز لازم است، و محدوده معرفت هر کسی نسبت به هر چیزی، به اندازه اشراف اوست.
2. موجود کوچک تر هرگز نمی تواند به موجود بزرگتر احاطه و اشراف کامل پیدا کند و به همین جهت معرفت موجود ناقص، نسبت به موجود برتر از خود، معرفتی محدود خواهد بود. چرا که عقلاً محال است دائره ای را که شعاعش 50 متر است را زیرپوشش خود بگیرد و قطعاً تنها گوشه ای از آن را پوشش می دهد: هر کسی از ظن خود شد یار من.
3. با توجّه به نکته بالا معرفت و شناخت کامل انسان ها از انبیاء و ائمه علیهم الصلاة و السلام امریست غیرممکن ولی:

آب دریا را اگر نتوان کشید … هم بقدر تشنگی باید چشید

و به مصداق «ما لا یدرک کلّه لا یترک کلبه» حال که دست انسان از رسیدن به عمق شناخت ایشان کوتاه است باید نهایت سعی خود را بنماید تا بیشترین بهره را ببرد.

4. مناسب ترین راه برای رسیدن به این معرفت صحیح چیست؟ بهترین راه، استفاده از کلمات کسانی است که شخصیت آن ها برتر یا همطراز ایشان باشد، بنابراین عالی ترین راه برای شناخت اولیاء الهی که از آن جمله صدیقه کبری سلام الله علیها است، استفاده از پنج سیر است:

اول: بررسی کلمات خدا در مورد حضرت زهرا سلام الله علیها که در آیات و احادیث قدسی آمده.
دوّم: بررسی کلمات رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد حضرت.
سوّم: بررسی کلمات حضرت امیر علیه السلام در مورد ایشان.
چهارم: بررسی کلمات خود حضرت زهرا سلام الله علیها در مورد خودشان.
پنجم: بررسی کلمات ائمه هدی علیهم السلام که ثمرات وجودی و تجلیات تامّه علم الهی هستند.
نکته:
نکته اوّل: بهره هر کسی از این کلمات به اندازه سعه وجودی خودش می باشد.
نکته ی دوّم: با استخراج همه آنچه در محورهای پنج گانه فوق آمده و تنظیم و طبقه بندی آن ها را نمی توان ادعا کرد که به همه ابعاد وجودی حضرت زهرا سلام الله علیها شناخت و معرفت کامل پیدا کرده ایم، زیرا:
اوّلاً: کلمات به خاطر بار مادّی که دارند از رساندن عمق معارف ماوراء مادّه عاجزند.
ثانیاً: اندازه و ظرفیت مخاطبین همیشه در بیان معارف تأثیر داشته و به همین جهت گوشه هائی از معارف که در حد ظرفیت مخاطب بوده، بیان شده است و هرگز همه ی سخن مطرح نگشته، همان گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله راجع به حضرت امیر در خطابی به ایشان فرمودند: «همه ی فضائلت را نمی گویم، بدان جهت که در مورد تو برخی مسلمانان به همان عقیده غلطی که راجع به مسیح پیدا کردند و او را پسر خدا دانستند، معتقد نشوند.»

متن صلوات خاصّه

اللهم صلّ علی الصّدّیقة؛
فاطمة الزّکیّة؛
حبیبة حبیبک و نبیّک؛
و أمّ أحبّائک و اصفیائک؛
الّتی انتجبتها و فضّلتها و اخترتها علی نِساء العالمین؛
اللهمَّ کُن الطّالِبَ لها مِمَّن ظَلمها وَ استخَفَّ بحقّها؛
و کُن اللهم الثائر بدمِ أولادها؛
اللهم و کما جعلتها أمّ الائمّة الهُدی؛
و خلیلة صاحِبِ اللّواءِ و الکریمة عندَ الملاء الأعلی؛
فصلّ علیها و علی أمّها؛
صلوة تکرمُ بها وجه ابیها محمّدٍ صلی الله علیه و آله؛
و تُقِرُّ بِها اَعیُنَ ذُرِّیَّتِها
وَ اَبلِغُهُم عَنِّی فی هذِهِ السّاعَةِ، اَفضَلَ التَّحیَّةِ والسَّلامِ.

سند و مآخذ:

محدّث قمی رضوان الله تعالی علیه در مفاتیح در فصل آخر باب سوّم از شیخ الطائفه جناب شیخ طوسی اعلی الله مقامه الشریف از کتاب ارزشمند مصباح المتهجد در اعمال روز جمعه مستنداً از ابوالمفضل شیبانی نقل می کند از ابومحمّد عبدالله محمّد عابد بدالیه که گفت: محضر امام عسکری صلوات الله علیه و علی آبائه الطاهرین و امام الحجة ارواح العالمین له الفداء رسیدیم در منزل آن حضرت در سال 255 به این نیّت که حضرت بر من املاء کنند یعنی کلمه کلمه بفرمایند کیفیت صلوات بر پیامبر اکرم و اوصیاء آن حضرت صلوات الله علیهم اجمعین را و حاضر کرده بودم با خود کاغذ بزرگی، پس حضرت املاء فرمود بر من از لفظ خود بدون آنکه از کتابی ببیند.
آنگاه محدّث قمی یک به یک صلوات ها را ذکر می کند که هر کدام حاوی نکات قابل توجّهی است در شخصیّت شناسی هر یک از حضرات معصومین علیهم السلام که درس های فراوان تربیتی را هم در بر دارد و در واقع این حدیث شریف باب عظیمی در شناخت پیامبر و ائمه علیهم السلام به شمار می رود.

بررسی محتوا

قبل از طرح فرازهای این صلوات نورانی به این نکته باید توجّه داشت که گرچه راوی، صلوات بر پیامبر و امامان را طلب می کند، ولی حضرت اوّلاً، به این نکته اکتفاء نمی کنند که همان ذکر اللهم صلّی علی محمّد و آل محمّد کافی است. بلکه برای هر یک از ایشان صلوات خاصیه ای را بیان می کنند. ثانیاً، در میان ایشان پس از صلوات بر رسول خدا و امیرالمؤمنین سلام الله علیهما صلوات مخصوص را برای فاطمه زهراء سلام الله علیها مطرح می کنند که محورهای قابل توجّهی دارد و ما فقط در حد اشاره ای گذرا بدان خواهیم پرداخت.

اللهم صلّ علی فاطمة الزکیّة

با توجّه به اینکه هدف اصلی انبیاء علیهم السلام تزکیه انسان است و تعلیم کتاب هم مثل تلاوت آیات الهی مقدمه تحقق این هدف عالیه است، پس بالاترین مقام کمال انسان، تزکیه شدن و رسیدن به حرم امن الهی است: یزکّیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمة و قطعاً ارزش هر انسان به قدرت تزکیه اوست که البته کار آسانی هم نیست و محصول پیروزی در جنگ بین عقل و هوا و فجور و تقوا که دائماً در انسان در جریان می باشد؛ فألهمها فجورها و تقواها قد، افلح من زکّیها و قد خاب من دسّها. همان جنگی که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را جهاد اکبر معرفی کردند.
نکته اساسی آن است که انسان در تزکیه نفس خود تا چه اندازه موفق باشد و به چه درجه ای برسد و این درجه را چه کسی تأیید کند، در بیان نورانی امام عسکری علیه السلام که امام معصوم است و جز حق بر زبانش جاری نیست، صدیقه کبری سلام الله علیها با وصف عالی «الذکیّة» تعریف می شوند که قابل توجه و دقّت است.
حَبیبَةِ حَبیبکَ وَ نَبیِّکَ
یکی از مهم ترین معیارهای شناخت شخصیت هر کسی توجّه به مدار جاذبه و دافعه اوست و همچنین توجّه به مدار جاذبه ای که در آن قرار دارد. و این حقیقتی است عالی که در امتداد زیارتگران سنگ امین الله از زمان امام سجاد علیه السلام در قالب دعا، متضرّعانه از حق تعالی مسألت می کنیم که ما را چنین قرار دهد: محبة لصفوة اولیائک، محبوبة فی ارضک و سمائک (= دوستدار برگزیدگان از اولیائت باشم و محبوب همه نظام هستی از ملک تا ملکوت.)
اگر کسی محبوب انسانی شد که محبَّتش مبنای صحیح الهی ندارد، مبحوبیتش هم معیاری برای فضیلت نیست؛ زیرا که حب و بغض هائی که مبنای نفسی و شخصی دارند، به اندازه شخصیّت شخصی ارزیابی می شوند، ولی حب و بغض انسان های الهی، تابلوی حب و بغض خداست.
امام عسگری علیه السلام در این فراز حضرت را حبیب رسول خدا معرفی می کنند که الحق شاخصه ای فوق العاده است زیرا که پیامبر تجلی اسماء و صفات الهی است و از او جز حق سر نمی زند. نمونه های محبت قولی و عملی رسول خدا نسبت به زهرای مرضیه سلام الله علیها در کتب فریقین فراوان و توجّه به آن ها راه گشاست.

أم أحبائک و أصفیائک

تأثیر مادر در شخصیّت انسان ها به لحاظ ظاهری و باطنی غیرقابل انکار است و به همین جهت در قضیه ازدواج بر آینده نگری نسبت به داشتن فرزندانی ممتاز از مادری عالی مقام تأکید شده و دستور داده اند: انتخبوا لمنطقکم (= برای ساختار فرزندانتان قرارگاهی عالی را انتخاب کنید.)
از آن سو هم وقتی به شخصیّت های ممتاز نگاه می کنیم، می توان به عظمت مادرانشان پی برد که چه نفس مقدسی داشته اند و چه زحمات فراوانی متحمّل شده اند.
قابلیّت پرورش اولیای الهی در رحم و دامان پاک خود، مطلبی است که با مطالعه در زندگی انبیاء و اهل بیت علیهم السلام بشتر بدان پی می بریم. رحم پاک بانوئی گمنام قابلیّت پرورش پیامبر بزرگ خدا حضرت اسماعیل و مادری سلسله انبیاء علیهم السلام را دارد. خداوند با دست تقدیر خود، مادرش هاجر را با حوادث شگفت انگیزی در کنار ابراهیم خلیل قرار می دهد. و از همین منظر است که می بینیم علی رغم وجود هاشمیان جلیل القدر در خاندان ائمه علیهم السلام زنانی ازگوشه و کنار عالم در قالب اسیر به بیت وحی راه پیدا کنند تا مادر امامی بزرگوار باشند. جالب است بدانیم مادر هفت نفر از امامان علیهم السلام از سراسر عالم به مدار زندگی اهل بیت علیهم السلام کشیده شده اند که خود بحثی است شیرین و قابل تعقیب با بررسی های فراوان.
با توجّه به آنچه گذشت بیان نورانی امام عسگری در تبین شخصیّت الهی مادرشان حضرت زهرا سلام الله علیها اندکی روشن می شود. اگر شخصیّت ائمه علیهم السلام سرآمد همگان است باید ریشه ای از آن را در وجود نازنین این مادر ملکوتی جست و جو کرد.
و اگر توجّه کنیم که رسول خدا صلوات الله و سلامه علیه، حضرت زهرا سلام الله علیها را مادر خود خطاب می کردند و ایشان را «أم ابیها» می نامیدند؛ این بیان امام عسگری علیه السلام در معرفی مادرِ هستی، عظمتی دیگر می دهد.

الّتی انتجبتها و فضلتها و اخترتها علی نساء العالمین

با توجّه به این مطلب مهم که در افعال الهی لغو و لهو راه ندارد و سراسر حکمت است و لبریز از اسرار الهیه، و اینکه انتخاب های الهی مستند به امتحان ها و قابلیّت هاست که در مورد انبیاء علیهم السلام بطور کلی و مصداقی و به صورت اثباتی و نفیی بیان شده است، جملات بالا خود را به خوبی نشان می دهند.
در مورد گزینش انبیاء علیهم السلام و طی مراحل مقدماتی ملکوتی آن ها در دعای ندبه می خوانیم:
«و لقد شرطت علیهم الزهد فی درجات هذه الدنیا الدنیة و زخرفها و زبرجها، فشرطُوا لک ذلک! و علمت منهم الوفاء به، فقبلتهم و قربتهم و قدّمت لهم الذکر العلیّ و الثناء الجلیّ؛ فاهبطت علیهم ملائکتک و کرّمتهم بوحیک و رفدتهم بعلمک و جعلتهم الذریعة الیک و الوسیلة الی رضوانک، فبعض اسکنته جنّتک … و بعض حملة فی فلکک…» زهرای مرضیه سلام الله علیها هم برگزیده الهی است که بر زنان عالم فضیلت و برتری یافته که قطعاً گُتره و بی حساب نیست و هم محصول طی طریق و گذر از امتحان های عظیم الهی است که در زیارت آن حضرت امام صادق علیه السلام اشاره فرموده اند:
«السلام علیک یا ممتحنة، قد امتحنک الذی خلقک قبل ان یخلقک، فوجدک لما امتحنک صابرة…»

اللّهمّ کُن الطّالِبَ لها مِمَّن ظََلَمَها وَاستَخفَّ بِحقّها

در این فراز سوزناک، امام عسگری سلام الله علیها اشاره ای گذرا دارند بر زندگی سیاسی خونبار حضرت زهرا سلام الله علیها که پس از رسول خدا سلام الله و صلواته علیه و علی آله در مقام دفاع از ولایت و جلوگیری از غصب خلافت و درگیری با خلفای غاصب و قسم خورده، علی رغم همه تلاش هایی که با استفاده از اهرم های مختلف، همچون سخنرانی های گوناگون، محاجّه ها، دیدارهای رسمی با زنان، دیدارها و گفتگوهای سرّی در معیّت امیر و حسنین علیهم السلام با سران مهاجر و انصار و … انجام دادند، با خشونت تمام عیار دنیاطلبان و زیاده خواهان روبه رو شدند و به اذیّت و آزار فیزیکی آن حضرت و شهادت حضرت محسن علیه السلام انجامید، که البته به خاموشی و عقب نشینی حضرتش منتهی نشد و با سخنرانی طوفانی تاریخی و سرنوشت ساز ایشان که به نام «خطبه فدکیه» ثبت گشت، تداوم یافت و راه فاطمیون تاریخ را روشن کرد و با شهادت خویش، تثبیت فرمود.
در این فراز امام عسگری در ضمن صلوات بر حضرت، به پروردگار عرضه می دارد: خداوندا تو خود حامی صدیقه کبری و یاور دین باش و دادش را از ظالمانی که حقّش را سبک شمردند بستان.

و کن اللهم الثائر بدم اولادها

ائمه علیهم السلام در برخورد با حادثه غصب خلافت، جنگ خونین بی ثمری که جز نابودی تمام اسلام و توحید و نبوت را در پی نداشت به راه نیانداخته و آتش جنگ داخلی و خانگی را برنیافروختند و البته با غاصبان خلافت هم از راه مداهنه و تسلیم و سازش کاری در نیامدند، و همچنین به کنج عزلت فرونرفتند و دین و امت را در دست گرگان دنیا طلب از خدا بی خبر رها نکردند، بلکه با تبدیل جنگ گرم نظامی به جنگ سرد تبلیغی و سیاسی با سلاح منطق و بیان به تثبیت جریان غدیر از یک سو و افشای ناکارآمدی جریان سقیفه و باطل بودن مسیر غاصبان خلافت از سوی دیگر پرداختند، که چون دشمن چگونگی مبارزه در این میدان را یاد نداشت و مرتباً شکست می خورد و با توسل به زور و قوّه قهریه به قلع و قمع یاران خدا به انهدام جریان امامت کمر بست و در این راه انواع سختی ها، از زندان و تبعید و تحقیر گرفته تا شهادت و ترور آنان و خاندان و یارانشان دریغ نکرد و جنایت های فراوانی نمود، بگونه ای که تمامی آل رسول در این میدان به شهادت رسیدند.
در این فراز نورانی از صلوات خاصّه حضرت زهرا سلام الله علیها امام عسگری علیه السلام به این حقیقت تلخ اشاره می کند و خداوند را به انتقام و خونخواهی آنان می خواند.

اللهم و کما جعلتها أم الائمة الهدی…

امام عسگری علیه السلام در پایان این صلوات نورانی بار دیگر به طلب صلوات و رحمت خاصه الهی برای حضرت زهرا سلام الله علیها می پردازند و در مدخل این طلب، امتیازاتی را که آن حضرت دارا هستند و ایشان را برای دریافت افضل صلوات الهی لایق می سازد متذکّر می شوند:
اوّلین امتیاز، مادری امامان هدایت است؛ و عجب امتیازی است! اگر تمام کارهای خیر فرزند، برای پدر و مادر هم اجری را به دنبال دارد، حضرت زهرا سلام الله علیها که مادر امامت هستند، به طور طبیعی از تمام برکات وجود فرزندان امام خود بهره دارند، کربلای حسینی جلوه ای از برکات وجود فاطمه زهرا سلام الله علیها است، دانشگاه عظیم تربیتی امام باقر و صادق علیهماالسلام گوشه ای از برکات وجودی آن حضرت است و همینطور بقیه ائمه علیهم السلام؛ پس تمامی صلواتی که بر امامان علیهم السلام نثار می شود، سهمی برای مادر در بر دارد.

حلیلة صاحب اللّواء

دوّمین امتیازی را که امام عسگری علیه السلام در مدخل صلوات بر حضرت ذکر می کنند کفویّت و زوجیت حضرت با امام الموحّدین، یعسوب الدین و امیرالمؤمنین علیه و علی اولاده افضل صلوات المصلّین است.
سخن از یک زندگی ساده زن و شوهری نیست، سخن از کفویّت است که همطرازی را می رساند و با توجه به حدیث شریف نبوی که به امیرالمؤمنین علیهماالسلام فرموده اند: «علی جان! کسی خدا را نمی شناسد به حق معرفتش جز من و تو. و کسی مرا نمی شناسد به حق معرفت جز خدا و تو، و کسی تو را نمی شناسد به حق معرفت جز خدا و من»، جایگاه والای صدیقه کبری سلام الله علیها در این کفویّت معلوم می شود.

والکریمة عند الملاء الاعلی

سوّمین امتیاز را که امام عسگری علیه السلام در پیش زمینه طلب صلوات الهی برای مادرشان حضرت زهرا سلام الله علیها مطرح می کنند، مقام والای کرامت مدار حضرت در ملاء اعلی است که جایگاه رفیع قدّوسیان و کرّوبیان می باشد.
هر کسی را می توان با شخصیّتی که در مجامع مختلف دارد ارزیابی نمود. حضرت زهرا سلام الله علیها نه در جمع زمینیان و اسیران عالم طبع که اظلم العوالم است، بلکه در نزد ملکوتیان آن هم اوجِ نظام ملکوتی که از آن به ملاء اعلی تعبیر می شود و جایگاه ارفع و اعظم ملائکة الله و قدوسیان است به عنوان «کریمة» مطرح می باشند.
پس از بیان این سه محور است که حضرت امام عسگری علیه السلام از حق تعالی برای مادرشان طلب صلوات و رحمت الهی می کنند که قطعاً رحمتی است در اوج، لذا می فرماید:

فصلّ علیها و علی امّها

و چه زیبا حضرت در این مرحله نام مادر والا مقام صدیقه کبری، حضرت خدیجه سلام الله علیها را مطرح می کنند که از زنان برتر و کامل هستی است. بنابر روایتی که فریقین نقل کرده اند که پیامبر گرامی اسلام زنان کامل را چهار زن معرفی فرمودند: آسیه همسر فرعون، مریم مادر عیسی، خدیجه و فاطمه زهرا سلام الله علیهنّ. آری مقام مادر در کنار دختر مطرح می شود تا سهم مادرانه او در دریافت این صلوات الهیه منظور شود و چقدر این حرکت امام عسگری علیه السلام در قدرشناسی از مادران، ارزشمند و درس آموز است.

صلاة تکرم بها وجه ابیها محمد صلی الله علیه و آله

این هم از ظرافت کاری های امام عسگری سلام الله علیه و لطافت بیان جامع آن حضرت است که هم در مدخل طلب صلوات برای حضرت زهرا سلام الله علیها مزایای ایشان را ذکر می کنند که طبعاً صلوات الهی بر اساس آن مزایا نازل می شود، و هم از این سو صلوات الهی خاصی را می طلبند که در حدّ و اندازه اکرام پدر بزرگوار حضرت زهرا یعنی رسول رحمت و هادی امّت حضرت محمّدبن عبدالله صلوات الله و سلامه علیهما باشد؛ چه بیان لطیف و جامع و زیبایی.
طبیعی است که خداوند به گُل روی رسول خدا که اکرم خلق است و در شأنش «لولاک لما خلقت الافلاک» فرموده، صلواتی بر زهرای مرضیه سلام الله علیها نثار می کند برتر از وزان افلاک!

و تقرّ بها أعین ذریتها

اینهم تکمیل ان صلوات الهیه، چه آنکه ذریّه زهرای مطهر صلوات الله علیها ائمه هدی علیهم السلام هستند و روشنی چشم ایشان به برترین صلوات های خاصه حق تعالی است، امام عسگری علیه السلام از محضر حق تعالی صلوات و درودی و رحمتی عالی برای صدیقه کبری علیها السلام می طلبد که در اوج باشد و روشنی بخش چشمان ذریّه پاکش.

و ابلغهم عنی فی هذه الساعة افضل التحیة و السلام

و اینهم سهم ما از این خان گسترده. خداوندا از سوی ما در همین ساعت برترین تحیّت و سلام خود را بر صدیقه طاهره صلوات الله علیها ابلاغ فرما.
این جمله آخر، پس از آن همه تعبیرها بیعتی است با «مادرهستی» همو که پیامبر او را مادر خود خواند، و به راستی با توجّه به «لولاک لما خلقت الافلاک» تعبیر «ام أبیها» از ناحیه رسول مکرم اسلام به فاطمه زهرا سلام الله علیهما جایگاه مادر هستی را برایشان تثبیت می کند.
و چون پیامبر اکرم طبق نقل فریقین. خود و حضرت علی را پدر امّت معرفی فرمودند و از این سو به حضرت زهرا «أم ابیها» می گویند و ایشان را «مادر» خطاب می کنند، پس ایشان مادر همه امّت هستند.
و چه زیباست این حقیقت: اگر برای دیگران «ام المؤمنین» بودن افتخار است، پس برای صدیقه کبری سلام الله علیها «أم ابیها» بودن، بیان گر اوج افتخار است، و برتری «أم ابیها» و «أم المؤمنین» به اندازه برتری «رسول خدا» بر «مؤمنان» است که از برتری آسمان بر زمین و زمین بر ذره هم بیشتر است.
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته.
منبع مقاله: فصلنامه تخصصی مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، ربیع الثانی- رمضان 1433، شماره 4 و 5