خطبه ی فدکیه یکی از با ارزش ترین اسناد معرفتی و شناختی است که منظومه ای از معارف دینی و اسلامی را در خود جایی داده، به طوری که در عین کوتاهی مهمترین و راهبردی ترین معارف دینی و اجتماعی را در خود گنجانده است، معارف استراتژیک و راهبردی از جنس، مبدأ شناسی، راه و راهنماشناسی، قرآن شناسی، انسان سازی، جامعه شناسی سیاسی و اجتماعی و مسئولیت شناسی اجتماعی و آسیب ها و انحرافات اجتماعی را می توان در سطورهای غنی آن مشاهده کرد. فراز های عرشی و شگفت انگیز خطبه فدکیه آنچنان غنی و پر مایه است، که می توان برای هر یک از آنها کتابی پر ارزشی را به رشته تحریر در آورد، از آنجا این یاداشت و مقاله ظرفیت بسیار محدودی دارد در این فرصت سعی داریم به یکی از فراز های این خطبه تاریخی و انسان ساز اشاره کنیم.  

 
شاه کلید جامعه سازی دینی و حیات طیبه در خطبه فدکیه

قبل از بیان هر نکته و مطلبی باید به این موضوع اشاره کنیم، که فاطمه زهرا(سلام اللّه علیها) شخصیتی است که  به اذعان روایات اسلامی عقل بشری عاجز از فهم، درک و شناخت حقیقت او است،[1] به نظر نگارنده این عظمت وجودی در عبارات ایشان نیز قابل مشاهده است، از این رو بسیاری از حاشیه نویسان و شارحان خطبه فدکیه تنها به لایه های ظاهری و آشکار سخنان گوهر بار فاطمه(سلام اللّه علیها) اشاره داشته اند، در عین حال حقیقت و لایه های باطنی و پنهان آن به فراخور ظرفیت وجودی و معرفتی افراد قابل دست یابی است. باری به هرجهت در این یاداشت بر اساس فهم ناقص سعی شده است حواشی عبارت حضرت مورد توجه قرار گیرد.  

 
کلید واژه امر به معروف در خطبه فدکیه

یکی از راهبردی ترین کلید واژه های جامعه سازی دینی در خطبه فدکیه مسأله «امر به معروف» است. صدیقه طاهره(سلام اللّه علیها) در عبارتی موجز ولی بسیار گویا می فرماید: «الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ‏ مَصْلَحَةً لِلْعَامَّة؛[2] این فراز مهم گویای این معنا است که [خدای متعال] امر به معروف را به خاطر صلاح  و مصلحت عموم مردم واجب کرد». برای رسیدن به فهم صحیحی از این عبارت مهم قبل از هر چیز لازم و ضروری است مقدمات و پیش نیازهای امر به معروف و همچنین اهمیت و جایگاه امر به معروف در نظام و اندیشه اسلامی را مورد واکاوی قرار دهیم و در مرتبه ی بعدی مصادیق و ماهیت «معروف» در اندیشه اسلامی مورد توجه قرار گیرد. با روشن کردن و تبیین این موارد می توانیم منافع و مصالح امر به معروف در جامعه سازی دینی روشن کنیم. ناگفته پیداست که تبیین این موارد خود فرصت و مجال فراوانی را می طلبد که همه آنها در یک مقاله کوتاه امکان پذیر نیست.
 

جایگاه امر به معروف در جامعه سازی دینی و حیات طیبه

بی تفاوتی، سلب مسئولیت و بی توجهی در فراگیر کردن خوبی ها و تلاش نکردن در جهت نشر فضائل اخلاقی همگی زمینه را برای نفوذ ناهنجاری ها و رذایل اخلاقی فراهم می کند، در اینچنین فضایی مفسدین امور جامعه را به دست گرفته و به نوعی سایر افراد در سیطره فاسقان قرار خواهند گرفت موضوعی که در روایات اسلامی نیز به آن تصریح شده است، رسول اللّه (صلى ‏اللّه ‏علیه ‏و ‏آله و سلم) می فرمایند: «إِذَا لَمْ یَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ یَنْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لَمْ یَتَّبِعُوا الْأَخْیَارَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ شِرَارَهُمْ فَیَدْعُوا خِیَارُهُمْ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ؛[3]هرگاه (مردم) امر به معروف و نهى از منکر نکنند، و از نیکان خاندان من پیروى ننمایند، خداوند بدانشان را بر آنان مسلّط گرداند و نیکانشان دعا کنند امّا دعایشان مستجاب نشود». برای در امان ماندن از تبعات شوم دنیوی و بهره مندی از برکات نشر فضایل و خوبی های در جامعه باید به خوبی از ابزار امر به معروف استفاده کرد و حیات دنیوی را  به شاخص های حیات طیبه آشنا و نزدیک کرد.  

 
ویژگی و اوصاف آمران به معروف در جامعه سازی دینی

 برای اثر بخشی و کارآمد کردن «امر به معروف» در جامعه سازی دینی می بایست، فاعل و آمر به معروف زمینه و ظرفیت های علمی، اخلاقی، تربیتی و مهارتی را در خود تقویت و ارتقاء بخشد. هر گونه کاستی و بی توجهی به پیش نیاز های امر به معروف و نهی منکر می تواند اثر بخشی و کارآمدی این موضوع را در جامعه سازی دینی با خلل و چالش مواجه کند، از این رو در فرهنگ قرآن با این آموزه مواجه هستیم که پیش از تربیت و اصلاح جامعه باید سرزمین وجودی خود را تربیت و اصلاح نمود: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ؛[4] آیا مردم را به نیکى (و ایمان به پیامبرى که صفات او آشکارا در تورات آمده) دعوت مى‏ کنید، اما خودتان را فراموش مى‏ نمایید؛ با اینکه شما کتاب (آسمانى) را مى‏ خوانید! آیا نمى ‏اندیشید؟» فرهنگ و اندیشه اسلامی گویای این مسأله راهبردی است که امر به معروف تنها یک تذکر لسانی و سلب مسئولیت اجتماعی نیست، بلکه یک راهبرد استراتژیک جامعه سازی دینی است که باید از خود شروع شود، اگر هر کسی به خوبی بتواند خود را اصلاح نماید و  پیش نیازهای تربیتی، علمی، مهارتی را در خود تقویت نماید، دیگران با مشاهده او به معروف تمایل نشان می دهند و جذب خوبی ها و ارزش های دینی و اخلاقی خواهند شد.[5] کما اینکه این موضوع از طرف کسانی که فاقد این پیش نیازها می باشند هر چند این مسئولیت جامعه سازی دینی از آنها سلب نمی شود، ولی به موفقیت لازم دست نخواهد یافت.برای تثبیت نیکی ها و فضایل در جامعه آمران به معروف و ناهیان از منکر می بایست، صبوری را لازمه فعالیت دینی و اخلاق مدارانه خود قرار دهند، هر گونه سستی، اهمال کاری، و بزدلی در این راه مانع جدی نشر و فراگیر کردن فضایل اخلاقی در حیات طیبه دینی است

 
شاخص های طلایی آمران به معروف در فرهنگ روایات

در یک نظام کلی و اصولی می توان به یک دسته بندی دقیق و اصولی پیرامون شاخص ها و ویژگی های طلایی آمران به معروف اشاره  کرد که با رعایت و بهبود این ویژگی ها می توان جامعه بر پایه نظام دینی را به اهداف و مصلحت های آن نزدیک کرد.

1-امر به معروف باید خالصانه باشد

شروع امر به معروف و رویکرد مصلحانه آن در جامعه باید با انگیزه الهی همراه باشد، هدف فراگیر کردن عمل صالح در جامعه  به انگیزه رضایت الهی، از این رو هر گونه هوا خواهی، خود خواهی و دنیا طلبی باید کنار گذاشته شده؛ چراکه جهت و مسیر از ابتدا روشن است. در منابع روایی این موضوع این چنین مورد تأکید قرار گرفته است: «صَاحِبُ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ یحْتَاجُ أَنْ یکونِ… مُجَرِّداً نِیتَهُ لِلَّهِ، مُستَعینا بِهِ، و مُبتَغِیا لِثَوابِهِ؛[6]کسى که امر به معروف مى‏کند،باید.. . نیت خود را در این دعوت خالص و تنها برای خدا قرار داده و از او کمک بگیرد و جویاى پاداش او باشد».
 

2-عالم به حلال و حرام الهی باشد

یکی از مشکلات و چالش های پیش روی آمران به معروف در جامعه سازی و هدایت آحاد جامعه به سوی حیات طیبه الهی فقدان علم و آگاهی به حلال و حرام است. کاستی در این حوزه باعث شده است، بسیاری از افراد امر به معروف را در موضوعات جزئی و محدود مشاهده کنند، این در حالی است که در اندیشه اسلامی معروف های فراوانی در حوزه های مختلف، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، بین المللی، وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد، به طور مثال تقویت تولید ملّی و عدم وابستگی اقتصادی به جوامع غربی و غیر اسلامی از جمله معروف هایی است که مورد توجه شایسته جوامع اسلامی قرار نگرفته است. باری به هر جهت منابع روایی در خصوص اهمیت این شاخص این چنین اشاره داشته است: «صاحِبُ‏ الأَمرِ بِالمَعروفِ‏ یَحتاجُ‏ أن‏ یَکونَ‏ عالِما بِالحَلالِ‏ وَ الحَرامِ‏؛[7] کسى که امر به معروف مى‏ کند، نیازمند آن است که به حلال و حرام، عالم بوده».

 
3-مهرورزی و نوع دوستی

برای ترویج خوبی ها و دعوت مردم به سوی تمدن نوین اسلامی و برپایی حیات طیبه الهی و دینی و در نهایت برخورداری از منافع و مصلحت های اجتماعی باید سربازان این میدان ابتدا شایستگی های لازم رادر خود تقویت نمایند، به گونه ای که با نشان دادن فضایل و خوبی های عینی و رفتاری خود سایرین را به نیکی و فضیلت های اجتماعی دعوت کنند، از این رو یک آمر به معروف باید نرم خویی و خیر خواهی و مهرورزی را در خود تقویت نماید، چرا که در غیر این صورت به نتیجه مورد نظر دست نمی یابند،[8] در ادامه روایت نقل شده است: «صاحِبُ‏ الأَمرِ بِالمَعروفِ‏ یَحتاجُ‏ أن‏ یَکونَ‏ … ناصِحا لِلخَلقِ، رَحیما بِهِم، رَفیقا، داعِیا لَهُم بِاللُّطفِ و حُسنِ البَیانِ، عارِفا بِتَفاوُتِ أحلامِهِم؛ لِیُنزِلَ کُلًاّ مَنزِلَتَهُ، بَصیرا بِمَکرِ النَّفسِ و مَکایِدِ الشَّیطانِ؛[9]کسى که امر به معروف مى‏کند، نیازمند آن است … خودخواهى فارغ باشد، نسبت به مردم، خیرخواه و با آنان مهربان و نرم‏خو باشد، و آنان را با نرمى و گفتار نیکْ دعوت کند. تفاوت خردهاى آنان را بشناسد، تا هر کس را در جایگاهى که در حدّ و اندازه اوست، بنشاند؛ از نیرنگ نفس و خدعه‏هاى شیطان، آگاه باشد».

 
4-صبوری، اقتدار، مقاومت

برای تثبیت نیکی ها و فضایل در جامعه آمران به معروف و ناهیان از منکر می بایست، صبوری را لازمه فعالیت دینی و اخلاق مدارانه خود قرار دهند، هر گونه سستی، اهمال کاری، و بزدلی در این راه مانع جدی نشر و فراگیر کردن فضایل اخلاقی در حیات طیبه دینی است. قاعدتاً کار فرهنگی و نشر معارف اسلامی نیاز به مقاومت انقلابی و هوشمندانه دارد، بدون این شاخص ها نمی توان انتظار دست یابی به منافع و برکات و موفقیت داشت.  صاحِبُ‏ الأَمرِ بِالمَعروفِ‏ یَحتاجُ‏ أن‏ یَکونَ‏ صابِرا عَلى ما یَلحَقُهُ، لا یُکافِئُهُم بِها، و لا یَشکو مِنهُم، و لا یَستَعمِلُ الحَمِیَّةَ، و لا یَتَغَلَّظُ لِنَفسِهِ، [10]«کسى که امر به معروف مى‏کند، نیازمند آن است بر آنچه [از آزار مردم‏] به او مى‏رسد، صبور باشد، و مقابله به مثل نکند، و از آنان، شِکوه نکند و تعصّب نورزد، و براى [منافع‏] خود، خشم نگیرد».
 
 پی نوشت ها:
[1]. تفسیر فرات الکوفی، ص581.«قَالَ [حَدَّثَنَا] أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا فُرَاتُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْکُوفِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه‏  إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ اللَّیْلَةُ فَاطِمَةُ وَ الْقَدْرُ اللَّهُ فَمَنْ عَرَفَ فَاطِمَةَ حَقَّ مَعْرِفَتِهَا فَقَدْ أَدْرَکَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ فَاطِمَةَ لِأَنَّ الْخَلْقَ فُطِمُوا عَنْ مَعْرِفَتِهَا.»
[2]. من لا یحضره الفقیه، ج‏3،  ص568.
[3]. کافی(ط – الاسلامیه) ج 2 ، ص 374 .
[4]. سوره بقره، آیه 44.
[5]. بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ‏۶۷، ص ۳۰۹.« قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع کُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ‏ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُمْ لِیَرَوْا مِنْکُمُ الِاجْتِهَادَ وَ الصِّدْقَ وَ الْوَرَع‏؛ابن ابى یعفور گوید: امام صادق علیه السّلام به من فرمود: مردم را به غیر از زبانتان دعوت به دین کنید، تا سعى و کوشش و درستى و پرهیزگارى و خویشتن دارى را از شما مشاهده کنند.»
[6]. مصباح الشریعة، ص18.
[7]. همان.
[8]. سوره مبارکه آل عمران؛ آیه 154. «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک‏».
[9]. مصباح الشریعة، ص18.
[10]. همان.