شاگردان آخوند خراسانی
پیشتر اشاره شد که تا قبل از تالیف این کتاب دوره ی کامل تدریس علم اصول به وسیله ی خود خراسانی در حدود شش سال طول می کشید ولی بعد از آن به کمتر از سه سال کاهش یافت
آخوند خراسانی در دوره ی تدریس میراث گرانقدری از خود به جا گذاشت. از جمله ی این میراث و معروف ترین آنها کفایه الاصول است.
پیشتر اشاره شد که تا قبل از تالیف این کتاب دوره ی کامل تدریس علم اصول به وسیله ی خود خراسانی در حدود شش سال طول می کشید ولی بعد از آن به کمتر از سه سال کاهش یافت. البته این دوره در نزد علمای دیگر مدت زمان خیلی بیشتری می برد.
علاوه بر کوتاه کردن زمان تدریس، این کتاب در تدوین و منظم کردن علم اصول نقش مهمی داشت و در حال حاضر نیز یکی از مهمترین کتاب های حوزه های علمیه به شمار می رود. (1)
اما بخش شاید مهمترِ عملکرد علمی آخوند خراسانی پرورش شاگردانی فراوان و فرهیخته است. درباره ی تعداد حاضران در جلسه ی درس ایشان روایات گوناگون وجود دارد. در بعضی کتب تعداد حاضران پای صحب ایشان را تا هزار نفر ذکر کرده اند. تا آنجا که در بعضی منابع (2) جمع شاگردان ایشان را در یک جلسه دو هزار و دویست نفر شمرده اند. اما رقم هزار نفر به امکانات و وضعیت آن زمان بیشتر نزدیک است. هرچند که از خصوصیات آقای خراسانی صدای غرا و مناسب ایشان ذکر شده است.
با اینکه بعضی از شاگردان ایشان خودشان مجتهد مسلم بودند، «اما استاد خود را بسیار دوست داشتند و به آرا و عقاید علمی و سیاسی وی معتقد بودند. در تمام شئون اجتماعی و سیاسی و روحانی ایران، عراق عرب، سوریه، افغانستان و هندوستان شاگردان محقق خراسانی در صدر اول مذهب جعفری قرار داشتند». (3)
عبدالحسین مجید کفایی در کتاب مرگی در نور به نقل از «عبدالرحیم محمدعلی» نام حدود 310 نفر از مشهورترین شاگردان آخوند خراسانی را ذکر کرده اند که در اینجا برای اختصار تعدادی از این بزرگان که در رجال سیاسی – مذهبی شناخته شده ترند را ذکر می کنیم:
1. سید ابوالقاسم کاشانی (متوفای 1381 هجری)، (مجتهد و پیشوای دینی و سیاسی معروف ایران که در جنبش ملی شدن نفت ایران به ایفای نقش پرداخت.)
2. سیدحسن مدرس [قمشه ای] (1287-1350) نماینده ی دلیر مجلس شورای ملی که به دستور رضاشاه او را به شهادت رساندند.
3. سیدآقاحسین بروجردی (1292-1380) پیشوای بزرگ شیعه ی امامیه.
4. شیخ عبدالکریم حائری (1267-1355) مؤسس حوزه ی علمیه ی قم.
5. سید عبدالله بهبهانی (1256-1328) یکی از آزادیخواهان و مشروطه خواهان بنام ایران.
6. شیخ محمدحسین نائینی غروی (1277-1355)
پیشتر اشاره شد که تا قبل از تالیف این کتاب دوره ی کامل تدریس علم اصول به وسیله ی خود خراسانی در حدود شش سال طول می کشید ولی بعد از آن به کمتر از سه سال کاهش یافت. البته این دوره در نزد علمای دیگر مدت زمان خیلی بیشتری می برد.
علاوه بر کوتاه کردن زمان تدریس، این کتاب در تدوین و منظم کردن علم اصول نقش مهمی داشت و در حال حاضر نیز یکی از مهمترین کتاب های حوزه های علمیه به شمار می رود. (1)
اما بخش شاید مهمترِ عملکرد علمی آخوند خراسانی پرورش شاگردانی فراوان و فرهیخته است. درباره ی تعداد حاضران در جلسه ی درس ایشان روایات گوناگون وجود دارد. در بعضی کتب تعداد حاضران پای صحب ایشان را تا هزار نفر ذکر کرده اند. تا آنجا که در بعضی منابع (2) جمع شاگردان ایشان را در یک جلسه دو هزار و دویست نفر شمرده اند. اما رقم هزار نفر به امکانات و وضعیت آن زمان بیشتر نزدیک است. هرچند که از خصوصیات آقای خراسانی صدای غرا و مناسب ایشان ذکر شده است.
با اینکه بعضی از شاگردان ایشان خودشان مجتهد مسلم بودند، «اما استاد خود را بسیار دوست داشتند و به آرا و عقاید علمی و سیاسی وی معتقد بودند. در تمام شئون اجتماعی و سیاسی و روحانی ایران، عراق عرب، سوریه، افغانستان و هندوستان شاگردان محقق خراسانی در صدر اول مذهب جعفری قرار داشتند». (3)
عبدالحسین مجید کفایی در کتاب مرگی در نور به نقل از «عبدالرحیم محمدعلی» نام حدود 310 نفر از مشهورترین شاگردان آخوند خراسانی را ذکر کرده اند که در اینجا برای اختصار تعدادی از این بزرگان که در رجال سیاسی – مذهبی شناخته شده ترند را ذکر می کنیم:
1. سید ابوالقاسم کاشانی (متوفای 1381 هجری)، (مجتهد و پیشوای دینی و سیاسی معروف ایران که در جنبش ملی شدن نفت ایران به ایفای نقش پرداخت.)
2. سیدحسن مدرس [قمشه ای] (1287-1350) نماینده ی دلیر مجلس شورای ملی که به دستور رضاشاه او را به شهادت رساندند.
3. سیدآقاحسین بروجردی (1292-1380) پیشوای بزرگ شیعه ی امامیه.
4. شیخ عبدالکریم حائری (1267-1355) مؤسس حوزه ی علمیه ی قم.
5. سید عبدالله بهبهانی (1256-1328) یکی از آزادیخواهان و مشروطه خواهان بنام ایران.
6. شیخ محمدحسین نائینی غروی (1277-1355)
پی نوشت ها :
1. برای ملاحظه ی کتاب های تالیفی آخوند خراسانی به سالشمار زندگی ایشان در ابتدای کتاب زندگی نامه اندیشه ها و مبارزات آخوند محمدکاظم خراسانی مراجعه کنید.
2. عبدالرحیم علی، مؤلف کتاب المصلح المجاهد به نقل از شیخ آقابزرگ تهران، مؤلف کتاب الذریعه.
3. عبدالحسین مجید کفایی، مرگی در نور، (تهران، زوار، 1358، ص 124)
منبع: سیدکاظمی، احمد؛ زندگی نامه اندیشه ها و مبارزات آخوند محمدکاظم خراسانی؛ گروه پژوهشهای تاریخی شرکت انتشارات قلم؛ 1382.