از آیات کتاب خدا و روایات کتاب‌هاى معتبر استفاده مى‌شود که دعاى مستجاب دعائى نیست که هر کس در هر زمانى و بدون شرایط لازم دعا کند و هر چه از خدا بخواهد به اجابت رسد، دعا کننده باید به شرایط بیان شده در معارف آراسته باشد، و دعاى او هم دعاى صحیح و مناسب با شأن او، و مصلحت دنیا و آخرتش باشد.
 
آرى دعاى مستجاب دعائى است که شراطى لازم در دعا کننده و در خود دعا باشد، دعائى که صلاح و خیر دنیا و آخرت عبد را تأمین کند و به رشد و هدایت و کمال او کمک دهد، و زندگى و حیات او را حیات طیبه سازد.
 
نسبت به اوقات شریفه و ویژه چون روز عرفه، ماه رمضان، روز جمعه هنگام سحر، ساعتى پس از نیمه شب مواظبت و مراقبت داشته باشد، که در چنین ساعتى دعا مطلوب و داراى زمینه استجابت است.از حضرت امام باقر (علیه السلام) روایت شده است:
 
«ان الله لینادى کل لیلة جمعه من فوق عرشه من اول اللیل الى آخره: الا عبد مؤمن یدعونى لدینه و دنیاه قبل طلوع الفجره فاجیبه، الا عبد مؤمن یتوب الى من ذنوبه قبل طلوع الفجر فاتوب الیه، الا عبد مؤمن قد قترت علیه رزقه فیسألنى الزیادة فى رزقه قبل طلوع الفجر فازیده و اوسع علیه. الا عبد مؤمن سقیم یسألنى ان اشفیه قبل طلوع الفجر فاعافیه، الا عبد مؤمن محبوس مغموم یسألنى ان اطلقه من سجنه و اخلى سربه، الا عبد مؤمن مظلوم یسألنى ان آخذ له بظلامته قبل طلوع الفجر فانتصر له و آخذ بظلامته قال: فلا یزال ینادى بهذا حتى یطلع الفجر:»(1)
 
خداوند هر شب جمعه از اوج عرشش از ابتداى شب تا پایان شب فریاد مى زند: آیا بنده مؤمنى هست که مرا پیش از طلوع فجر براى دین و دنیایش بخواند و من او را اجابت کنم.آیا بنده مؤمنى هست که پیش از طلوع فجر از گناهانش توبه کند و من توبه او را بپذیرم؟ آیا بنده مؤمنى هست که روزیاش بر او تنگ شده باشد و پیش از طلوع فجر زیاد شدن روزیاش را از ن بخواهد و من بر و بیفزایم و او را گشایش دهم؟ آیا بنده مؤمنى هست که دچار بیمارى باشد و پیش از طلوع فجر از من بخواهد، پس من او را شفا دهم؟ آیا بنده مؤمن محبوس اندوهناکى هست که از من آزادیاش را بخواهد تا او را آزاد کرده و راهش را باز کنم؟ آیا بنده مؤمن ستم دیدهاى هست، که از من پیش از طلوع فجر بخواهد که از او رفع ستم کنم، پس انتقامش را زستمکار بگیرم و از روى دفع ستم نمایم؟ حضرت باقر علیه السلام فرمود: پیوسته حضرت حق ندا میکند تا صبح صادق طلوع کند.
 
حضرت امام صادق (علیه السلام) در قول یعقوب به فرزندانش: سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ؛ در آینده نزدیک براى شما درخواست آمرزش میکنم، میفرماید:«اخّرهم الى السحر من لیلة الجمعة:» طلب آمرزش را براى فرزندانش به سحر شب جمعه که ساعت استجابت دعاست به تأخیر انداخت.
 
حضرت امام باقر (علیه السلام) میفرماید: «ان من السحر الى طلوع الشمس یفتح ابواب السماء و یقسم فیها الارزاق، و تقضى فیها الحوائج العظام:» (2) یقیناً از هنگام سحر تا طلوع خورشید درهاى آسمان باز میشود، و ارزاق در آن وقت تقسیم میگردد، و حوائج بزرگ در آن قطعه از شب برآورده میشود.
 
براى این که دعا مستجاب شود غنیمت شمردن مقاطع حساس و احوال شریفه لازم است مانند: هنگام حرکت صفوف مجاهدان به سوى جهاد فى سبیل الله، و زمان نزول باران، و وقت اقامه نمازهاى واجب و پس از نماز، و بین اذان و اقامه، و هنگام روزه.

از حضرت امام صادق (علیه السلام) از قول امیرمؤمنان صلوات الله علیه روایت شده است:
 

«اغتنموا الدعاء عند اربع: عند قراء القرآن، و عند الاذان، و عند نزول الغیث، و عند التقاء الصفین للشهادة:»

درخواست از حق، و گدائى از حضرت بى نیاز، و دعا نمودن را در هنگام تحقق چهار حقیقت غنیمت بدانید:وقت قرائت قرآن، و زمان اذان، و هنگام نزول باران، و زمان برخورد دو لشگر حق و باطل و شوق ارتش حق به شهادت.
 
غزالى مى گوید: در حقیقت شرف اوقات برگشت به شرف حالات دارد، به این معنا که هنگام سحر زمان صفاى دل و پاکى قلب و خلوص نیت و دورى از دل مشغولى و علل تشویش است، و روز عرفه و روز جمعه زمان اجتماع همت هاى عالى، و تعاون قلوب براى جلب رحمت خداست، البته این امور از جمله اسباب شرف اوقات است وگرنه اسرارى دیگر در کار است که بشرى از آن آگاهى ندارد، حالت سجود نیز سزاوار به این است که دعا در آن مستجاب شود چنان که پیامبر فرموده است:
 

«اقرب مایکون العبد من ربه و هو ساجد فاکثروا فیه الدعاء:» (3)

نزدیک حالت عبد به پرودگارش هنگام سجود است، پس در سجود زیاد دعا کنید.
 
از شرایط دیگر دعا و راز و نیاز دعا نمودن رو به قبله است، و دست به سوى حق برداشتن به صورتى که زیر بغل دیده شود، جابر بن عبدالله روایت مى کند:
 

«ان رسول الله اتى الموقف بعرفة و استقبل القبلة و لم یزل یدعو حتى غربت الشمس:» (4)

پیامبر خدا روز عرفه در موقف عرفات روى به قبله کرد و پیوسته در حال دعا بود تا خورشید غروب کرد.
 
از حضرت امام صادق (علیه السلام) روایت شده است:

«ما ابرز عبد یده الى الله العزیز الجبار الا استحى الله تعالى ان یردها صفراً حتى یجعل فیها من فضل رحمة ما یشاء فاذا دعا احدکم فلا یرد یده حتى یمسح على وجهه و رأسه:» (5)

عبد دستش را به سوى خداى عزیز جبار به آسمان برنمى دارد مگر این که خدا حیا مى کند آن دست را خالى برگرداند، مسلماً از فضل رحمتش آنچه بخواهد به دعا کننده عطا مى کند، نهایتاً هر یک از شما به دعا موفق شود، دستش را برنگرداند مگر این که به صورت و سر بکشد.
 

دعاء عین عبادت است

عن النعمان بن بشیر رضی الله عنهما عن النبی صلی الله علیه و سلم قال: «الدعاء هو العباده» رواه ابوداود و الترمذی و قال حدیث حسن صحیح؛ از نعمان بن بشیر از رسول اکرم صلی الله علیه و سلم روایت شده که فرموده اند: دعاء همان عبادت است. این حدیث را ابوداود روایت کرده و ترمذی گفته است: این حدیث، حدیث حسن و صحیح است. و همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم در حدیثی دیگر میفرمایند: «لیس شی اکرم علی الله من الدعاء» رواه الترمذی و ابن ماجه. یعنی نزد پروردگار هیچ عملی گرامی تر از دعاء نیست. خداوند متعال در قرآن کریم و در آیه 60 سوره غافر فرموده است: و قال ربکم ادعونی استجب لکم. یعنی پروردگار شما گفت در پیشگان من دعاء کنید از شما میپذیرم.
 
به ابراهیم ادهم رحمه الله عرض کردند که خداوند در قرآن کریم گفته است که در پیشگاه من دعاء کنید من از شما میپذیرم، اما ما هر چه دعاء میکنیم مورد اجابت خداوند قرار نمیگیرد. ایشان گفتند: به سبب 10 چیز قلب شما مرده است. 1ـ خداوند را شناخته‌اید ولی حق بندگی خودتان را نسبت به او بجا نیاورده اید. 2ـ کتاب خدا (قرآن) را میخوانید اما به آن عمل نمیکنید. 3ـ ادعای دشمنی با شیطان را میکنید ولی او را دوست خودتان کرده‌اید. 4ـ ادعای محبت رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم را میکنید اما راه و روش او را ترک کرده‌اید. 5ـ ادعا میکنید که بهشت را دوست میدارید ولی برای داخل شده به آن کاری انجام نمیدهید. 6ـ ادعای ترس از آتش جهنم را دارید ولی از گناه کردن کوتاه نمیایید. 7ـ اقرار میکنید که مرگ حق است اما خودتان را برای آن آماده نمیکنید. 8ـ عیب دیگران را بر میشمارید اما عیب خودتان را فراموش کرده اید. 9ـ روزی خدا را میخورید ولی شکر نعمت‌های او را بجا نمی آورید. 10ـ مرده‌هایتان را دفن میکنید ولی از آن عبرت نمیگیرید.
 

شرایط دعا

حضور قلب؛ خضوع و فروتنی؛ شناخت خدا و اعتقاد به قدرت او و علم او به نیاز؛ امیدواری به خدا و قطع امید از دیگران؛ پرهیز از گناه به ویژه ستم مالی و آبرویی به مردم؛ روایت شده است :(بین بهشت و جهنم ، گردنه ای است که کسی از آن عبور نمی کند، مگر کسانی که از ترس خدا، خیلی گریه کرده باشند.)؛ سپاس و ستایش خداوند؛ ذکر نامهای خدا که مناسب دعایش می باشد و نیز گفتن نعمتهای خداوند و شکر آن؛ بیان گناهان و آمرزش خواستن برای آنها؛ درنگ و عجله نکردن و اصرار و پافشاری در دعا؛ زیرا خداوند درخواست کننده لجوج را دوست دارد و حداقل پافشاری این است که دعای خود را سه بار تکرار کرده و خواسته خود را سه بار بگوید.پنهان دعا کردن؛ زیرا هم فرمان خداوند را که می فرماید:(در پنهان دعا کنید) اجابت کرده و هم از آفت ریا دور می ماند؛ روایت شده است :(دعای پنهانی ، برابر با هفتاد دعای آشکار است ): شریک ساختن دیگران در دعا .
 
پی‌نوشت‌ها:
1- کافى ج 2، ص 27، عده الداعى 28- 29.
2- محجة البیضاء ج 2 ص 286- 287
3- محجة البیضاء ج 2، 287.
4- محجة ج 2، ص 288.
5- کافى ج 2، ص 471.
 
منابع:
1. سایت عرفان / آداب و شرایط دعا
2. عرفان آباد / آداب دعا و شرایط آن
3. نمناک / آداب و شرایط دعا کردن